714) ترتیب مصحف حضرت علی ع بر اساس نسخه‌ای از ابن ندیم به روایت نولدکه (نقد 41)

بنا به نقل یعقوبی (تحقیق M.Th.Houtsma ، ج1، ص 152- 154) ترتیب سوره‌ها در مصحفی که علی [ع] پس از وفات پیامبر گردآور ی کرد، چنین بوده است:

بخش نخست:‌بقره2؛ یوسف؛ عنکبوت؛ روم؛ لقمان؛ فصلت؛ ذاریات؛ انسان؛ سجده؛ نازعات؛ تکویر؛ انفطار؛ انشقاق؛ اعلی؛ بینه.

بخش دوم: آل عمران, هود, حج, حجر, احزاب, دخان, الرحمن؛ حاقه؛ معارج؛ عبس؛ شمس؛ قدر؛ زلزله؛ همزه؛ فیل؛ قریش.

بخش سوم: نساء؛ نحل،؛ مؤمنون؛، یس؛، شوری؛ واقعه؛، ملک؛ مدثر؛ ماعون؛، مسد؛ اخلاص؛ عصر؛ قارعة؛ بروج؛ تین؛، نمل.

بخش چهارم: ماده؛ یونس؛ مریم؛ شعراء؛ زخرف؛ حجرات؛ ق؛ قمر؛ ممتحنه؛ طارق؛ بلد؛ عادیات؛ کوثر؛ کافرون.

بخش پنجم: انعام؛ اسراء؛ انبیا؛ فرقان؛ قصص؛ غافر؛ مجادله؛ حشر؛ جمعه؛ منافقون؛ قلم؛ نوح؛ جن؛ مرسلات؛، ضحی؛ تکاثر.

بخش ششم: اعراف؛ ابراهیم؛ کهف؛ نور؛ ص؛ زمر؛ جاثیه؛ بینه؛ حدید؛ مزمل؛ قیامت؛ نبأ؛ غاشیه, فجر؛ لیل؛ نصر.

بخش هفتم: انفال؛ توبه؛ طه؛ فاطر؛ صاغفات؛ احقاف؛ فتح؛ طور؛ نجم؛ صف؛ تغابن؛ طلاق؛ مطففین؛ فلق؛ ناس.

با این که در این روایت نام برخی سوره‌ها ( مانند فاتحه؛ رعد؛ سبا؛ محمد [ص]؛ ماعون) سهوا از قلم افتاده, مبنای ترتیب سوره‌ها کاملا مشخص است. این ترتیب برگرفته از دسته‌بندی خاصی از ترتیب سوره‌ةا در مصحف رسمی قرآن همراه با برش‌ها یا اجزای قرائت است.

تذکر: این ترتیب در نسخه‌های در دسترس ابن ندیم وجود ندارد.

برای آگاهی بیشتر ر.ک:‌ «نقد و بررسی روایات جمع قرآن», نولدکه, ترجمه‌ , فصلنامه علمی-تخصصی علوم حدیث, سال 1384, شماره 35و 36,

تذکر

این ترتیب مانند ترتیب‌های دیگر منسوب به مصحف حضرت علی ع قابل پذیرش نیست؛ زیرا کسی آن مصحف را رؤیت نکرده است، هرچند از برخی روایات بر می‌آید که در ترتیب سور همانند ترتیب فعلی عمل شده که در پست مربوط به مصحف حضرت علی ع بیان شده است.

513) تأملی در روش تفسیر بر پایه ترتیب نزول (نقد تفسیر تنزیلی ) 24

در مقاله «نقد نظریه تفسیر بر پایه نزول» (پژوهشنامه معارف قرآنی، شماره 33) (ر.ک: پست 458) گذشت که روایات ترتیب نزول سوره‌های قرآن که مورد استناد قرار گرفته به ابن عباس منسوب است و به اهل بیت ع مستند نیست. در خصوص ابن عباس نیز باید دانست که چند هزار روایت به او منتسب است که برخی از آن‌ها متناقض است و به قول یکی از علما اگر با سعه صدر نگاه کنیم، شاید چند صد روایت را اجمالاً‌ بپذیریم و مابقی ساختگی است و از ابن عباس نیست!

برخی برای این‌که ضعف مستند نبودن این روایات به اهل بیت ع را جبران کنند تا بتوانند پایه کار تفسیر قرار دهند و خود را از گرفتاری سندی این روایات خلاص کنند، گفته‌اند چون ابن عباس شاگرد حضرت علی ع است، پس او ترتیب نزول را از آن حضرت گرفته و اعتماد به روایات مقطوع یا موقوف او در حقیقت اخذ از حضرت علی ع است. سپس در برابر این سؤال که خب، اگر این گونه است چرا ابن عباس به صراحت فهرست ترتیب نزول را به آن حضرت منتسب نکرد؟ می‌گویند: شرایط در آن زمان به گونه ای بود که ابن عباس تقیه می‌کرد و جرأت نداشت انتساب فهرستش را به حضرت علی ع آشکار کند.

نقد و بررسی 

این گونه استدلال کردن حقیقتاً‌ از وادی علم به دور است و اشکالات مهمی دارد، به قرار ذیل:

1. این فهرست حاوی نکته خاصی نیست که انتسابش به حضرت علی ع مشکلی برای هیئت حاکم ایجاد کند و حساسیت‌زا باشد، بنابراین، هیچ قرینه‌ای بر این ادعا وجود ندارد بلکه قرینه برخلاف آن وجود دارد.

2. ابن عباس بارها و بارها به صراحت و با شدت از حضرت علی ع دفاع کرده است و مطالبی در باره آن حضرت گفته که روایات ترتیب نزول در باره آن‌ها هیچ است؛ اگر تقیه‌ای در کار بود، می‌بایست در خصوص ولایت و فضائل حضرت علی ع باشد نه مثل ترتیب نزول که هیچ حساسیتی ندارد!

3. حضرت علی ع در مصحفش زمان نزول آیات و سور را ثبت کرده بود (دقت شود به ترتیب نزول نبود ولی زمان نزول در آن ثبت بود (ر.ک: پست 509)) و چون مصحف ایشان از سوی هیئت حاکم و مردم پذیرفته نشد، فرمود دیگر آن را نخواهید دید؛ از این رو بیان دقیق زمان نزول همه آیات به ابن عباس مخالف این فرموده حضرت است یا حداقل ادعایی است که به دلیل و قرینه قوی نیاز دارد. البته ممکن است برخی موارد را بیان کرده باشند.

4. به نظر می‌رسد ابن عباس یا خود بر اساس اجتهاد خود این فهرست را فراهم کرده باشد (که ممکن است این فهرست را در سال‌هایی که بعد از شهادت حضرت علی ع زنده بود، فراهم کرده باشد. او 18 سال بعد از حضرت در قید حیات بود.) یا افراد دیگری این کار را کرده و به ابن عباس نسبت داده باشند. یک نکته مهم احتمال اخیر را قوت می‌بخشد و آن این‌ است که ارائه فهرستی برای ترتیب نزول سوره‌ها نوعی بی‌نیازی از مصحف حضرت علی ع نیز بوده است؛ زیرا مخالفان حضرت به تفسیر ایشان نیازی نداشتند و تنها نیازشان احتمالاً‌ زمان نزول آیات بوده است و با فراهم آوردن فهرستی این نیاز هم اجمالاً برطرف و مذمت رد مصحف اجمالا برداشته مرتفع می‌شده است.

تذکر: فاصله فهرست ترتیب نزول سوره‌ها با فهرست زمان نزول آیات بسیار زیاد است؛ زیرا در فهرست زمان نزول، زمان نزول یکایک آیات قرآن ثبت می‌شود ولی در ترتیب نزول سوره‌ها - با صرف نظر از مشکلات آن - تنها ترتیب نزول سوره‌ها و نه آیات آن‌ها ثبت است و بینهما بون شاسع!