872) نقدی دیگر بر ترتیب به ترتیب نزول (وَ آتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ) / 54
سوره روم بر اساس همه روایات ترتیب نزول «مکی» است. و در منابع علوم قرآنی تنها در مورد آیه 17 بحث است. استاد معرفت تنها به این آیه اشاره کرده و نوشته: «جاء في المصحف الأميري وتاريخ القرآن لأبي عبداللّه الزنجاني والمجمع: استثناء قوله تعالى: «فَسُبْحانَ اللَّهِ حِينَ تُمْسُونَ وَ حِينَ تُصْبِحُونَ».[1] ولاسند لهذا الاستثناء، فضلا عن ارتباطها الوثيق مع آيات سبقتها وآيات لحقتها».
اما بر اساس روایاتی معروف که در منابع شیعی و سنی آمده، وقتی آیه 38 این سوره نازل شد، خدای متعال فدک را به حضرت فاطمه س بخشید: «فَآتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّه»، لیکن مشکل این است که در زمان نزول این آیه (بر فرض مکی بودن) فدکی در کار نبوده؛ زیرا فدک سال‌ها بعد از هجرت پیامبر اکرم ص به دست آمد!
بنابراین، یا باید بگوییم این روایات باطل‌اند که با توجه به اعتماد دانشمندان اسلامی به این روایات که در متون شیعی و سنی آمده است، این گزینه پذیرفتنی نیست و یا این‌که این آیه را استثناءاً «مدنی» بدانیم که بعداً به دستور پیامبر اکرم ص در این سوره قرار داده شده است. بررسی سیاق آیات همجوار سوره نشان می‌دهد حذف این آیه صدمه‌ای به سیاق نمی‌زند بلکه سیاق را روان‌تر می‌کند که نشان دهنده رحجان این احتمال است:
أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ (37) فَآتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ وَ الْمِسْكِينَ وَ ابْنَ السَّبِيلِ ذلِكَ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (38) وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ رِباً لِيَرْبُوَا فِي أَمْوالِ النَّاسِ فَلا يَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ زَكاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ (39) اللَّهُ الَّذِي خَلَقَكُمْ ثُمَّ رَزَقَكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ هَلْ مِنْ شُرَكائِكُمْ مَنْ يَفْعَلُ مِنْ ذلِكُمْ مِنْ شَيْءٍ سُبْحانَهُ وَ تَعالى عَمَّا يُشْرِكُونَ (40)
نکته درخور توجه این است که مدنی بودن این آیه در منابع نیامده ولی بر اساس آن، روایات متعددی شیعی و سنی وجود دارد که مورد اعتماد علما نیز قرار گرفته است. حال سؤال این است که چند آیه دیکر این گونه وجود دارد؟
طرفداران تفسیر به ترتیب نزول و اعتماد کنندگان به روایات موقوفه و به لحاظ سندی بسیار ضعیف «ترتیب نزول» معامله آیات مکی را با این آیه داشته‌اند.
روایت از تفسیر عیاشی:
47- عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ أَعْطَى فَاطِمَةَ فَدَكاً قَالَ: كَانَ وَقَفَهَا، فَأَنْزَلَ اللَّهُ: «وَ آتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ» فَأَعْطَاهَا رَسُولُ اللَّهِ حَقَّهَا، قُلْتُ: رَسُولُ اللَّهِ ص أَعْطَاهَا قَالَ: بَلِ اللَّهُ أَعْطَاهَا[2].[3]
_________________________________
[1] - الروم 17: 30. راجع: تاريخ القرآن لأبيعبداللّه الزنجاني، ص 30؛ ومجمع البيان، ج 8، ص 293.
[2] ( 3)- البرهان ج 2: 415. البحار ج 8: 93.
[3] عياشى، محمد بن مسعود، التفسير ( تفسير العياشي)، 2جلد، مكتبة العلمية الاسلامية - ايران - تهران، چاپ: 1، 1380 ه.ق.
بسم الله الرحمن الرحیم
