یادداشتهای سید محمدحسن جواهری

پرسش: چه رابطه ای بین آیه تطیهر که قطعا به صورت مستقل نازل شده و آیه ای که در آن قرار گرفته وجود دارد و آیا این نشانه جابجا شدن آیات قرآن نیست و چه کسی این جابجایی را انجام داده است؟

پاسخ:

ابتدا لازم است چند نکته مورد توجه قرار گیرد:

1. آیاتی که با هم نازل نشده اند به دو شرط ذیل سیاق تشکیل می دهند وگرنه، ممکن است در کنار هم قرار گرفتن آن ها حکمت دیگری غیر از سیاق داشته باشد؛ مانند رفع یک شبهه، مسئله ادبی،‌ نظماهنگ و آوای عبارت و ... .

2. به اتفاق همه مسلمانان- مگر شذ و ندر- ترکیب سوره ها و چینش آیات به دستور پیامبر ص بوده است و پیامبر ص به هیچ وجه بدون حکمت به چینش آیات دست نمی زند البته اگر قائل نباشیم که این چینش به دستور خدا انجام گرفته است و پیامبر ص از خود در این خصوص اختیاری ندارد.

3.  برخی آیات - که به باور نگارنده شمار زیادی است و بررسی آن باید در مجالی مستقل ارائه شود- بعد از نزول در سوره هایی قرار گرفته اند که تاریخ نزولشان با فاصله قبل از نزول آیه بوده و بین سوره و آیه سوره و آیات دیگری نازل شده است؛ نمونه این آیات همین آیه تطهیر و آیه 281 سوره بقره است.

4. ممکن است در زمان ظهور امام زمان (عج) توسط ایشان تغییراتی در چینش آیات پدید آید (چیزی از آیات کم یا زیاد نمی شود بلکه فقط تغییر مکان محتمل است) البته در برخی سور نه در سوره هایی که یکجا نازل شده اند که آن هم توقیفی دیگر از معصوم است؛ یعنی  اگر خود رسول اکرم ص دو باره به حیات دنیا بازگردند نیز چینش مورد اشاره را مطرح می کنند (البته اگر چنین شود که نگارنده بسیار بعید می داند در حد صفر یا نزدیک به صفر!) اما فعلا جز پیامبر اکرم ص و اهل بیت (ع) احدی نمی تواند چنین کند و هر گونه تغییر مکان یعنی باز کردن مجال تفسیر به رأی و دیگر تبعات!

5. پیامبر ص در چینش آیات ترتیب نزول را در برخی موارد عمداً نادیده گرفته اند و مثلا آیاتی که قبل نازل شده در یک سوره و با فاصله نزدیک بعد از آیاتی قرار داده اند که بعد نازل شده است و این مسئله حتمی است و نمونه هایی از آن را در تأملی در روش تفسیر به ترتیب نزول آورده ام

(براى مثال،در سوره ممتحنه، آياتى كه در سال‏ هشتم هجرى و در آستانه فتح مكّه درباره حاطب بن ابى بلتعه نازل شده است، (تاريخ الطبرى، ج 2، ص 155؛ سبحانى، جعفر، فروغ ابديت، ج 2، ص 712- 713؛ مجمع البيان، ج 9، ص 445،( ذيل نخستين آيات سوره ممتحنه)، بحار الانوار، ج 92، ص 69) در ابتداى سوره واقع شده و آيه دهم و يازدهم كه در سال ششم هجرى در ارتباط با مواد پيمان حديبيّه درباره سبيعه اسلميّه و ام كلثوم دختر عقبه نازل شده، ( مجمع البيان، ج 9، ص 452 ذيل آيه 10 و 11 سوره ممتحنه؛ تاريخ الطبرى، ج 2، ص 125؛ سبحانى، جعفر، فروغ ابديت، ج 2، ص 602، بحار الانوار، ج 92، ص 68 و 92.) پس از آن آورده شده است و آيه دوازدهم درباره بيعت با زنان است كه پس از فتح مكّه نازل شده است (همان، ج 9، ص 456، ذيل آيه 12 سوره ممتحنه؛ جامع البيان، ج 2، ص 161؛ فروغ ابديت، ج 2، ص 737 و 738.) و آخرين آيه آن (آيه سيزدهم) نيز از نظر معنا با آيات صدر سوره متناسب است (همان، ج 9، ص 458، در پايان تفسير سوره ممتحنه، تحت عنوان« النظم»؛ التمهيد، ج 1، ص 278، در مورد پراكندگى نزول آيات سوره ممتحنه و بر وفق ترتيب نزول نبودن آن، ر. ك: بحار الانوار، ج 92، ص 67، به بعد.) كه در آستانه فتح مكّه درباره حاطب بن ابى بلتعه نازل شده است. (برای آگاهی بیشتر ر.ک:روش تفسير قرآن، متن، ص: 105)).

 پاسخ به پرسش:

قرار گرفتن آیه تطهیر میان آیات مربوط به زنان پیامبر ص به دستور پیامبر اکرم ص بوده و نگارنده احتمال دخالت غیر را در حد صفر می دانم؛ زیرا طبق بیان ذیل هوشمندی که در این چینش اتخاذ شده از غیر یک معصوم که از علم الهی بهره‌مند است، انتظار نمی رود: 

وجود اين فقره در آيات مربوط به زنان پيامبر، شبهه امكان ورود آنان را در معناى اهل بيت: نفى مى­ كند و مى­ گويد: آنان كه خدا بر تطهيرشان اراده كرده، از زنان پيامبر(ص) نيستند؛ به عبارت ديگر اگر آيه تطهير جداى از اين آيات مى ­آمد، ممكن بود عده­ اى گمان برند اهل بيت، همان زنان پيامبر(ص) هستند كه مشمول رحمت و لطف پروردگار قرار گرفته و از آلودگى و گناه پاك و منزه شده­ اند كه وجود اين آيه در بين آيات مربوط به زنان پيامبر(ص) اين احتمال را از اساس باطل مى كند. (با توجه به لحن برخورد آيات با زنان پيامبر و لحن اين فقره از آيه با اهل بيت و نيز با توجه به متمايز كردن اهل بيت: با ذكر «اهل بيت» و آوردن ضمير مذكر «كم» در بين ضماير مونث و ...)

   ناگفته نماند كه معترضه بودن اين جمله، منحصر به فرد نيست و موارد مشابه دارد؛ از جمله در آيه 29 سوره يوسف كه جمله «يوسُفُ اَعرِض عَن هـذا» معترضه واقع شده است و نيز آيه 76 سوره واقعه «واِنَّهُ لَقَسَمٌ لَو تَعلَمونَ عَظيم» و...

البته برخی نویسندگان پاسخ های دیگری ارائه کرده اند که نگارنده آن ها را نیز جهت آشنایی مخاطبان نقل می کند: 

  الف) در آيات قبل از اين آيه، دستورهایى به زنان پيامبر(ص) داده شده است و در اين آيه، دليل صدور اين فرمان­ها بيان مى­شود؛ يعنى تمام كارهايى كه زنان پيامبر(ص) بدان­ها امر يا نهى شده­اند؛ از اين رو مورد عنايت قرار گرفته­اند كه مبادا رفتار آنان كه نزديكان «اهل بيت» بوده­اند، به ساحت مقدس «اهل بيت:» كه نزد خداوند پاك­اند، لطمه وارد نمايد و آن‌ها را در نظر مردم غير پاك جلوه­گر سازد.

 ب) در آيات گذشته، به بعضى اعمال خلافى كه ممكن است از زنان پيامبر(ص) سرزند، اشاره شد. اين آيه نيز به آن‌ها تعريض مى­نمايد؛ يعنى اى زنان پيامبر(ص) كه شأن شما مادرى براى مؤمنان است: «و أزو جُهُ أمّهاتهم»^[1] براى اين مادرى تكاليفى است كه بعضى از شما بدان­ها عمل نكرده­ايد؛ پس به اهل بيت: بنگريد كه لياقت آن‌ها چنان است كه اين خطاب درباره آن‌ها صادر شده است: «إنّما يريد الله...».^[2]