696) اولین حکم حجاب: خمر یا جلباب؟
اولین حکم حجاب: خمر یا جلباب؟
برخی با توجه به روایات ترتیب نزول بر این باورند که سوره احزاب قبل از سوره نور نازل شده و از این رو حکم جلباب پیش از حکم خمار نازل شده و به توجیهاتی روی می‌آورند. نگارنده در مقاله علمی پژوهشی «نقد محتوایی روایات ترتیب نزول با تأکید بر آیات حجاب» (فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش‌های قرآنی، شماره 98، سال انتشار بهار 1400 )به تفصیل و با کمک گرفتن از سه قرینه اثبات کرد که نزول این دو سوره بر عکس بوده است؛ یعنی اول سوره نور و سپس سوره احزاب نازل شده‌اند. (البته به غیر این مقاله، مقالات و نگاشته‌های دیگری نیز در نقد این روایات از بعد سندی و جز آن نگاشته شده است؛ مانند: نقد نظریة تفسیر بر پایة ترتیب نزول - پژوهشنامه معارف قرآنی، شماره 33 و ...)
گفتنی است دیدگاه برخی عالمان شیعی مانند مرحوم شیهد مطهری نیز همین است.
-اخیرا مقاله‌ای با عنوان «نقد آرای آمنه ودود در تفسیر آیات حجاب (عفاف‌گرایی و حجاب‌گریزی)» نگاشته شده و در دو فصلنامه علمی قرآن‌پژوهی خاورشناسان، سال هفدهم، شماره 33 (سال انتشار پاییز و زمستان 1401ش) منتشر گردیده است. در این مقاله با استناد به روایات ترتیب نزول و یک قرینه، نزول سوره احزاب پیش از سوره نور معرفی شده است.
در باره روایات ترتیب نزول و نقد سندی و محتوایی آن‌ها مقالات گوناگونی نگاشته شده و در مقاله فوق الذکر «نقد محتوایی ...» دقیقاً مسئله تقدم یا تأخر این دو سوره به تفصیل مورد بحث قرار گرفته است و انتظار این بود که مقاله اخیر ناظر به آن مقاله باشد (خواه نقد خواه تأیید).
در هر صورت، در این پست متن استدلال در مقاله اخیر و پاسخ به آن از مقاله فوق الذکر تقدیم حضور مخاطبان می‌شود و البته تفصیل به مقاله واگذار می‌شود:
استدلال مقاله اخیر در تأیید تقدم نزول سوره احزاب بر نور:
«با توجه به سیر نزول آیات حجاب، خداوند ابتدا آیه جلباب و بعد آیه خمار را نازل کرد (زیرا سوره احزاب به جنگ احزاب می‌پردازد که در سال پنجم اتفاق افتاد (ر.ک: طبری، تفسیر طبری، 1377: ج2، ص 564-565؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، 1385: ج2، ص 177-178؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، 1410: ج2، ص 50) ولی داستان افک که در سوره نور مطرح شده، مربوط به غزوه بنی‌المصطلق است که در سال ششم اتفاق افتاد (طبری، تفسیر طبری، 1387: ج2، ص 604؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، 1385: ج2، 192) . ...»
نقد و بررسی
این دیدگاه با اشکالاتی روبه‌رو است:
الف) در این خصوص بین مورخان اختلاف نظر وجود دارد و مشاهیری همچون واقدی و بیهقی و ذهبی زمان غزوه بنی مصطلق یا مُرَیسیع را شعبان سال پنجم هجری دانسته‌اند. (واقدی، 1409ق ، ج1،ص404؛ دلائلالنبوة،ج4،ص:44) ذهبی آن را مربوط به سال پنجم دانسته و در باره این رأی گفته «علی الصحیح بل المجزوم به» (تاریخ الاسلام، ج2، ص 258)
همچنین به گفته مورخان جنگ احزاب در 17 شوال سال پنجم هجری رخ داده و آیات مربوط به جنگ احزاب اوائل سوره احزاب است و آیه حجاب اواخر آن و حوادث بین این دو زمان‌بر بوده است. جالب این که یعقوبی که غزوه بنی المصطلق را در حوادث سال ششم آورده، جنگ احزاب را نیز جزو حوادث سال ششم ذکر کرده است.
در هر صورت، برای داوری صحیح در مسائل اختلافی ، راهکار جمع‌آوری هرچه دقیق‌تر قرائن است. در ذیل به برخی قرائن اشاره شده است.
ب) با توجه به این که سعد بن معاذ پرچم‌دار انصار در جنگ بنی‌مصطلق بوده (واقدی، 1409ق، ج 1، ص 405) و وی پس از غزوه بنی‌قریظه در اثر زخمی که داشته به شهادت رسیده و از طرفی، بین جنگ احزاب و بنی‌قریظه فاصله‌ای نبوده، ناگزیر می‌بایست جنگ بنی‌مصطلق قبل از جنگ خندق یا احزاب رخ داده باشد و تصوری جز این با حضور سعد در جنگ بنی‌مصطلق تناسب ندارد.
ج) به نقل واحدی در اسباب نزول، به گفته عایشه آیات افک پس از نزول آیه حجاب نازل شده است (و قد كان يراني قبل أن يضرب عليَّ الحِجَابُ). ( واحدی، 1411ق، ص 329) حکم حجاب مورد اشاره عایشه مربوط به آیه خمار (نور، 31) است؛ زیرا فرض آیه 59 سوره احزاب به قرینه ذیل پذیرفتنی نیست:
اگر جنگ بنی‌مصطلق را مربوط به شوال سال ششم هجری و آیه حجاب را مربوط به سوره احزاب بدانیم، با توجه به جنگ احزاب در شوال سال پنجم و حوادثی که بعد از آن رخ داد تا آیه حجاب کامل (جلباب) نازل شد، کم‌ترین احتمال زمان بین جنگ احزاب و حجاب کامل نمی‌تواند از پنج شش ماه نزدیک‌تر باشد، که بر این اساس، زمان باقی مانده بین نزول آخرین آیه احزاب و نزول اولین آیه سوره نور کم‌تر از شش ماه خواهد بود، لیکن آنچه مطلب را به شدت غریب و ناپذیرفتنی می‌کند این است که طبق اخباری که احزاب را مقدم بر نور دانسته‌اند، سوره‌های پرحجم ممتحنه، نساء، زلزال، حدید، محمد، رعد، الرحمن، دهر، طلاق، بینه، حشر، و احتمالا سوره نصر در این فاصله (بین احزاب و نور) نازل شده‌اند؛ یعنی در این مدت حدود شش ماه کوتاه، که نگارنده گمان نمی‌کند در جهان اسلام از گذشته تا کنون کسی به چنین چیزی قائل باشد!!
نکته مهم
بر فرض تقدم نزول حکم جلباب (در سوره احزاب)، تکلیف استثناهای آن (مانند عمو، دایی، داماد، و ... و نیز قواعد من النساء) تا نزول آیه خمر و قواعد من النساء چگونه بوده است؟
تفصیل مطالب را در دو مقاله یاد شده دنبال کنید.
بسم الله الرحمن الرحیم
