یادداشتهای سید محمدحسن جواهری

آنچه در ذیل می‌آید، بخشی از کتاب "درسنامه نگارش و ویرایش" تألیف نگارنده است. این کتاب ویرایش دوم کتاب غلط‌های رایج و دانستنی‌های نگارش با بازنگری کلی و حجمی تقریباً‌ سه برابر است. متن ذیل نقدی بر کتاب "فرهنگ املايي واژه‌هاي مركب" است که بر اساس مصوبات فرهنگستان زبان و ادب فارسي تدوین شده است.

فاصله، نیم‌فاصله

یک پرسش اساسی نوظهور «فاصله»  و «نیم‌فاصله» است. آیا می‌توان برای این دو قانون روشن و مناسبی تدوین کرد؟

پیش از ورود به بحث لازم است یادآور شویم که این بحث نوظهور حاصل توانایی رایانه برای حذف فضای بین دو واژه در عین جدایی آن دو است، وگرنه در دست‌نویس و مطبوعات پیشین بحث نیم‌فاصله مطرح نبوده است.

در باره این مسئله دو رویکرد وجود دارد:‌ نگاه حداکثری و فرمایشی به نیم‌فاصله و نگاهی حداقلی و توصیفی به آن. برای اینکه بتوانیم داوری صحیحی داشته باشیم، لازم است به چند عامل تأثیر گذار توجه کنیم:

- روان‌شناسی زبان؛

- زیبا‌شناسی زبان؛

- اولویت تقریب نمای تایپی به نمای دست‌نویس (شامل دست‌نوشته و مکتوبات فردی مانند وبلاگ‌نویسی، پیامک، و ...)؛

- اولویت در نظر گرفتن امکانات اجرای نیم‌فاصله در مانند تلفن همراه و تبلت و جز این‌ها.

- اولویت ساده کردن نگارش.

باید دانست که نیم‌فاصله در اصل راه حلی برای برون‌رفت از نازیبایی پیوسته‌‌نویسی و التباس حاصل از جدانویسی است. اکنون، آیا ضرورت پیدایش نیم‌فاصله را می‌توان به همه واژگانی که به نوعی مرکب به شمار می‌روند، گسترش داد (با توجه به توانایی شَمّ زبانی بر قرائت صحیح بسیاری از جدا نویسی‌هایی که به نوعی با واژگان پیش و پس خود معنای مرکبی می‌سازند)؟

به ترکیب‌های ذیل توجه کنید:

استخان لای زخم= استخان‌لای‌زخم

اسباب بازی فروشی= اسباب‌بازی‌فروشی (پیشنهادی فرهنگستان)

اکثریت قریب به اتفاق= اکثریت‌قریب‌به‌اتفاق (پیشنهادی فرهنگستان)

اینجا‌ و آنجا= اینجا‌و‌آنجا (پیشنهادی فرهنگستان)

بادبادک بازی= بادبادک‌بازی (پیشنهادی فرهنگستان)

بد آب و هوا= بد‌آب‌و‌هوا (پیشنهادی فرهنگستان)

بر زانو نشسته= برزانونشسته(تنها در حالت وصفی درست است که شم زبانی از عهده آن بر می‌آید.) (پیشنهادی فرهنگستان)

بی حساب و کتاب= بی‌حساب‌و‌کتاب (پیشنهادی فرهنگستان)

بی‌ جیره و مواجب= بی‌جیره‌و‌مواجب (پیشنهادی فرهنگستان)

بی نام و نشان= بی‌نام‌و‌نشان (پیشنهادی فرهنگستان)

بیست و چهار ساعته= بیست‌و‌چهار‌ساعته (پیشنهادی فرهنگستان)

پر پیچ و خم= پر‌پیچ‌و‌خم (پیشنهادی فرهنگستان)

پر زرق و برق= پر‌زرق‌و‌برق (پیشنهادی فرهنگستان)

پر زور و زر= پر‌زور‌و‌زر (پیشنهادی فرهنگستان)

پر رفت و آمد= پر‌رفت‌و‌آمد (پیشنهادی فرهنگستان)

تأمل بر انگیز= تأمل‌بر‌انگیز (پیشنهادی فرهنگستان)

تجدید نظر طلبی= تجدید‌نظر‌طلبی (پیشنهادی فرهنگستان)

نوشت افزار فروشی= نوشت‌افزار‌فروشی (پیشنهادی فرهنگستان)

کجدار و مریز= کجدار‌و‌مریز (پیشنهادی فرهنگستان)

همه چیز دان= همه‌چیز‌دان (پیشنهادی فرهنگستان)

دست و دل باز= دست‌و‌دل‌باز (پیشنهادی فرهنگستان)

دست و رو شسته= دست‌و‌رو‌شسته (پیشنهادی فرهنگستان)

نمونه‌های فوق که مشتی از خروار است، تا حدی تعارض این پیشنهادها را با عوامل پیش‌گفته روشن می‌کند. دشوار بودن خوانش مثال‌های فوق حتی برای خوانندگان حرفه‌ای نیز پوشیده نیست چه رسد به عموم مردم و نازیبایی آن نیز بی‌نیاز از هر گونه حجت و برهان است، و این درحالی است که شمّ زبانی به خوبی از عهده فهم معانی آن‌ها بر می‌آید و این درست مانند این است که ما پیشنهاد کنیم روی کلمات اعراب گذاشته شود و یا نشانه تشدید را همه جا رعایت کنیم! مانند تبرک، منظم، ماده،‌ اهمیت، نبوت، نبی، دقت، قوت، تحدی، حقانیت، مجرد، حساس و ... .‌

نا زیبایی و دشوارخوانی افزون بر اشکالاتی است که از جهت نرم‌افزاری گریبان‌گیر دستور العمل املایی مصوب فرهنگستان است[1] و انتظار این است که دستور العمل املایی دست‌کم در حوزه فاصله و نیم‌فاصله با تجدید در مسیر ارتقا و تکامل قرار گیرد؛ از این رو نگارنده در تدوین این کتاب هرگاه جنبه زیبایی‌شناسی بر رعایت دستور العمل‌های خشک و بی‌روح ترجیح یافته، به شرط وجود قرائن معنایی و از عهده برآمدن شمّ زبانی در فهم معنا، جانب اعتدال را رعایت کرده است.

تذکر: برخی ویراستاران در نیم‌فاصله بین عربی و فارسی تفاوت قائل شده‌اند؛ برای مثال، «ابن‌عمرو» را با نیم‌فاصله و «فرزند عمرو» را با فاصله می‌نویسند! همین‌طور «ابوسلیمان» و «پدر سلیمان» و مانند این‌ها.

راه حل پیشنهادی: ضمن تأیید بند 8-3 (الف و ب) [در ذیل آمده است]، در سایر موارد اصل در جدا نویسی مرکب‌ها قرار داده شود، مگر در موارد التباس یا شهرت در نیم‌فاصله.

پیوست

3-8. فصل و وصل در تركيبات^[1]

الف - كلمه‏هاي مركّبي كه بايد پيوسته نوشته شود:

1. كلمه‏هاي مركبي كه از تركيب با پيشوند ساخته مي‏شوند، جدا مي‏گردند، مگر آن‌ها كه با پيشوندهاي «به»، «بي» و «هم» ساخته مي‏شوند (با رعايت استثناهايي كه در جاي خود ذكر شده است).

    2. كلمه‏هاي مركّبي كه از تركيب با پسوند ساخته مي‏شوند، هميشه پيوسته نوشته ‏مي‏شوند، مگر هنگامي كه:

- حرف پاياني جزء اول با حرفِ آغازي جزء دوم يكسان باشد: نظام‏مند، آب‏بان

- جزء اولِ آن عدد باشد: پنج‏گانه، ده‏گانه، پانزده‏گانه. استثنا: بيستگاني (واحد پول)

    تبصره: پسوندِ «وار» از حيث جدا و يا پيوسته‏نويسي، تابع قاعده‏اي نيست و در بعضي كلمه‏ها جدا و در بعضي ديگر پيوسته نوشته مي‏شود: طوطي‏وار، فردوسي‏وار، طاووس‏وار، پري‏وار، بزرگوار، سوگوار، خانوار.

    3. مركّب‏هايي كه بسيط‌گونه است: آبرو، الفبا، آبشار، نيشكر، رختخواب، يكشنبه، پنجشنبه، سيصد، هفتصد، يكتا، بيستگاني‏

    4. جزء دوم با «آ» آغاز شود و تك هجايي باشد: گلاب، پساب، خوشاب، دستاس.

    تبصره: جزء دوم، اگر با «آ» آغاز شود و بيش از يك هجا داشته باشد، از قاعده‏اي تبعيت ‏نمي‏كند؛ گاهي پيوسته نوشته مي‏شود؛ مانند دلاويز، پيشاهنگ، بسامد و گاهي جدا؛ مانند دانش‏آموز، دل‏آگاه، زبان‏آور.

    5. هرگاه كاهش يا افزايشِ واجي يا ابدال يا ادغام و مزج يا جابه‏جايي آوايي در داخل آن‌ها روي داده باشد: چنو، هشيار، ولنگاري، شاهسپرم، نستعليق، سكنجبين‏.

    6. مركّبي كه دست‌كم يك جزء آن كاربرد مستقل نداشته باشد: غمخوار، رنگرز، كهربا.

    7. مركّب‏هايي كه جدا نوشتن آن‌ها التباس يا ابهام معنايي ايجاد مي‏كند[2]: بهيار (به‏يار)، بهروز (به‏روز)، بهنام (به‏نام).

    8. كلمه‏هاي مركّبي كه جزء دوم آن‌ها تك هجايي باشد و به صورت رسمي يا نيمه رسمي، جنبه سازماني و اداري و صنفي يافته باشد: استاندار، بخشدار، كتابدار، آشپز.

    ب - كلمه‏هاي مركبي كه بايد جدا نوشته شود:

    1. تركيب‏هاي اضافي (شامل موصوف و صفت، و مضاف و مضاف‏اليه): دست‌كم، شوراي عالي، حاصل‌ ضرب، صرف ‌نظر، سيب‌‌زميني، آب‌‌ميوه، آب‌ ‌ليمو.

    2. جزء دوم با «الف» آغاز شود: دل‏انگيز، عقب‏افتاده، كم‏احساس.

    3. حرف پاياني جزء اول با حرف آغازي جزء دوم همانند يا هم‌مخرج باشد: آيين‏نامه،پاك‏كن، كم‏مصرف، چوب‏بري، چوب‏پرده[I1] .

    4. مركّب‏هاي اتباعي و نيز مركّب‏هاي متشكل از دو جزء مكرر: سنگين ‌رنگين، پول‌ مول، تك‌تك، هق‌هق[I2] .

    5. مصدر مركّب و فعل مركّب: سخن گفتن، نگاه داشتن، سخن گفتم، نگاه داشتم.

    6. مركّب‏هايي كه يك جزء آن‌ها كلمه دخيل فرنگي باشد: خوش‌پُز، شيك‌پوش، پاگون‌دار.

    7. عبارت‏هاي عربي كه شامل چند جزء باشد: مع ذلك، من بعد، علي هذا، ان شاء اللَّه، مع هذا، باري تعالي، حق تعالي، علي اي حال.

    تبصره: هر دو صورت نوشتاري «باسمه تعالي» و «بسمه تعالي» جايز است.

    8. يك جزء از واژه‏هاي مركّب عدد باشد: پنج تن، هفت گنبد، هشت بهشت، نه فلك، ده چرخه.‏

    تبصره: به استثناي عدد يك، كه بسته به مورد و با توجّه به قواعد ديگر، با هر دو املا صحيح ‏است؛ مانند: يكسويه / يك‏سويه؛ يكشبه / يك‏شبه؛ يكسره / يك‏سره؛ يكپارچه / يك‏پارچه.

    9. كلمه‏هاي مركّبي كه جزء اوّل آن‌ها به‏ هاي غير ملفوظ ختم ‏شود (هاي غير ملفوظ ‏در حكم حرف منفصل است): بهانه‏گير، پايه‏دار، كناره‏گير.

    تبصره: كلمه‏هايي مانند تشنگان، خفتگان، هفتگي، بچگي كه در تركيب، هاي غير ملفوظ ‏آن‌ها حذف شده و به‌ جاي آن «گِ» ميانجي آمده است، از اين قاعده مستثناست.

    10. كلمه با پيوسته‌نويسي، طولاني يا نامأنوس و يا پردندانه شود: عافيت‏طلبي، مصلحت‏بين، پاك‏ضمير، حقيقت‏جو.

    11. هرگاه يكي از اجزاي كلمه مركّب داراي چند گونه مختوم به حرفِ منفصل و حرفِ ‏متصّل باشد، چون جدا نويسي گونه يا گونه‏هاي مختوم به حرفِ منفصل اجباري است، به تبع ‏آن جدا نويسي گونه يا گونه‏هاي ديگر نيز منطقي‏تر است: پابرهنه / پاي‌برهنه؛ پامال / پاي‌مال‏

    12. يك جزء كلمه مركّب، صفتِ مفعولي يا صفتِ فاعلي باشد: اجل رسيده، نمك پرورده،   اخلال كننده، پاك ‌كننده[3].

    13. يك جزء آن اسم خاص باشد: سعدي‌صفت، عيسي‌دم.

    14. جزء آغازي يا پاياني آن بسامد زياد داشته باشد: نيك‏بخت، هفت‏پيكر، شاه‏نشين، سيه‏چشم‏.

    15. هرگاه با پيوسته‏نويسي، اجزاي تركيب معلوم نشود و احياناً ابهام معنايي پديد آيد: پاك‏نام، پاك‏دامن، پاك‏راي، خوش‏بياري[4].