تذکر:

آنچه در ذیل می‌آید و در پست‌های دیگر ادامه می‌یابد، از کتاب آشنایی با دانش علوم قرآن (فلسفه علوم قرآن) و نیز: واکاوی دانش و منابع جامع علوم قرآنی - دو اثر نگارنده (سیدمحمدحسن جواهری) که یکی از آن‌ها در آستانه انتشار است - انتخاب شده و نقل آن‌ها تنها با ذکر منبع مجاز است.

3-2. دیدگاه استاد معرفت در مورد عقل تحلیل‌گر و ابزاری

استدلال فوق به ختم قرآن بر روشن بودن ترتیب سور در زمان پیامبر اکرم ص (هرچند پس از ایشان بین الدفتین قرار گرفته باشد) با استفاده از عقل ابزاری یا تحلیل‌گر بود. این روشی است که آیت‌الله خویی در جمع قرآن اتخاذ کرده است:

«اين روايت‏ها كه جمع‏آورى قرآن را به خلفا و دوران بعد از رسول خدا مستند مى‏سازند با حكم عقل موافق و سازگار نيستند، زيرا عظمت خود قرآن، اهتمام فوق العاده پيامبر به خواندن و حفظ نمودن آن، اهميت فراوانى كه مسلمانان به قرآن قائل بودند، اجر و ثواب بى‏پايان قرآن خواندن و ... اقتضا مى‏كند كه قرآن از نخستين روز نزولش و در عصر خود رسول خدا جمع‏آورى و تدوين شده باشد. و هر روايتى كه جمع‏آورى قرآن را به دوران‏هاى بعد از پيامبر مستند مى‏كند، با اين حقايق مسلم تاريخى و افكار مسلمانان و با احتياج و نگرش خاص مسلمانان نسبت به قرآن و با ده‏ها مطلب ديگر، كوچك‏ترين سازشى ندارد بلكه مخالف همه اين‏ها مى‏باشد.»[1]

اما کاربست این روش یعنی استفاده از عقل ابزاری در تحلیل داده‌های تاریخی مورد اعتراض آیت الله معرفت قرار گرفته است. وی به استاد خود - آیت الله خویی- اشکال کرده که شما در مسئله تاریخی از روش عقلی بهره گرفته اید، در حالی که روش نقلی بایسته پژوهش در داده‌های تاریخی است: «واقعه جمع قرآن یک حادثه از حوادث تاریخ است و مسئله عقلی نیست تا در آن بحث و جدل شود؛ از این رو باید به نصوص تاریخ مستند مراجعه کرد بدون این‌که مجالی برای تفکر و تأمل در آن باقی بماند...».[2]

داوری در خصوص روش پژوهش

آیت الله خویی مسئله تاریخ جمع قرآن را با عقل ابزاری تحلیل کرد و نتیجه گرفت که جمع قرآن در زمان پیامبرˆ تدوین شده است. شاگرد ایشان آیت الله معرفت به ایشان اشکال کرده که در باره یک داده تاریخی نمی‌بایست از عقل استفاده می‌کردید؛ زیرا مسئله تاریخی است و می‌بایست به نصوص مراجعه می‌کردید. تا این‌جا ظاهر سخن شاگرد بر استاد غلبه دارد،‌ لیکن در پاسخ به استاد معرفت می‌توان گفت:

یکم) از نظر آیت‌الله خویی روایات جمع قرآن به دلایل متعدد مانند تعارض و تناقض باطل است؛ از این رو استفاده از دلیل عقلی و روان شناختی کاملاً به جاست.

دوم) استدلال عقلی چون به پشتوانه روایات دیگر است، در زمره روش نقلی جای‌‌ می‌‌گیرد.

دلیل نادرستی اعتراض استاد معرفت از این رو است که حرکت عقل در استدلال استادش در حقیقت حرکت عقل در داده‌های تاریخی و با مواد نقلی است و چنین استدلالی را نمی‌توان روش عقلی مصطلح (که یکی از مقدمات استدلال یا هر دوی آن‌ها عقلی است) و مقابل روش معهود در بررسی‌های تاریخی تلقّی کرد، بلکه‌‌ می‌‌توان آن را کاملاً بر تحلیل‌های تاریخی منطبق دانست.

[1] . البيان في تفسير القرآن، خوئی، ص 251

[2] . التمهيد في علوم القرآن، معرفت، ج‏1، ص 285. «ان قضية جمع القرآن حدث من احداث التاريخ و ليست مسألة عقلانية قابلة للبحث و الجدل فيها ...».