تذکر:

آنچه در ذیل می‌آید و در پست‌های دیگر ادامه می‌یابد، از کتاب آشنایی با دانش علوم قرآن (فلسفه علوم قرآن) و نیز: واکاوی دانش و منابع جامع علوم قرآنی - دو اثر نگارنده (سیدمحمدحسن جواهری) که یکی از آن‌ها در آستانه انتشار است - انتخاب شده و نقل آن‌ها تنها با ذکر منبع مجاز است.

1. وحی

در مبحث وحی دو نکته قابل توجه است؛ نخست این‌که ایشان معنای لغوی وحی را ابتدا «إعلامٌ سريعٌ خفي؛ آگاه کردن سریع و سرّی» دانسته ولی در ادامه به وصف «خفاء» بسنده کرده است: «الوحی فی القرآن: و استعمله القرآن فی اربعة معان: 1. نفس المعنى اللغوي: الإيماءة الخفيّة. و قد مرّ في آية مريم‏. ...»[1] ایشان برای اشاره پنهانی به آیه 11 سوره مردم مثال زده‌اند که ظاهراً‌ نه پنهانی بوده و نه با سرعت: «فَخَرَجَ عَلى‏ قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرابِ فَأَوْحى‏ إِلَيْهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُكْرَةً وَ عَشِيًّا». البته ممکن است بتوان اعلام با اشاره را نسبت به اعلام با کلام به نوعی پنهانی و غیر آشکار تلقی کرد.

ایشان وحی لغوی (الإيماءة الخفيّة) را قسیم وحی رسالی قرار داده‌اند؛ از این رو مشخص نیست وحی رسالی از نظر نویسنده با چه اوصافی همراه بوده است؟ (زیرا چینش کنار هم این دو نشان دهنده بیگانه بودن آن‌ دو از هم است.)

نکته دیگر این‌ است که در وحی رسالی، در خصوص وحی مستقیم نگاشته‌اند: «ولعلّ أكثريّة الوحي، كان مباشريّا لايتوسّطه ملك، على ماجاء في وصف الصحابة حالته صلى الله عليه و آله ساعة نزول الوحي عليه‏؛ بر اساس گزارش صحابه از مواقع نزول وحی بر پیامبر اکرم ص، گویا بیشتر وحی‌ها مستقیم و بدون واسطه فرشته بوده است».

ظاهر کلام ایشان این است که اکثر وحی قرآن مباشر بوده است نه همه وحی‌های قرآنی و غیر قرآنی (هرچند در عبارت کتاب به لفظ قرآن تصریح نشده است). اگر مطابق با ظاهر کلام مراد نویسنده چنین باشد، با شماری از آیات معارض است: «وَ إِنَّهُ لَتَنْزِيلُ رَبِّ الْعالَمِينَ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِين» (شعرا، 192- 194)؛ «وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيم» (تکویر، 18- 19)؛ «وَ النَّجْمِ إِذا هَوى، ما ضَلَّ صاحِبُكُمْ وَ ما غَوى، وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْيٌ يُوحى عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوى» (نجم، 1-5).

بعضی محققان با تفصیل بحث و نقد ادله بر این باورند که همه قرآن به واسطه جبرئیل نازل شده و هیچ آیه‌ای از قرآن بدون واسطه نبوده است.[2] البته این واسطه می‌تواند حکمت‌هایی داشته باشد که اهمیت و ارزش بیشتر وحی قرآن و یا تنزل وحی قرآن در دو مرحله از جمله‌ آن‌هاست. در هر صورت، به نظر می‌رسد – و الله العالم- «اکثر» بودن وحی مستقیم استفاده‌ای بلاوجه است.

مباحث وحی در التمهید مختصر بیان شده و برخی مباحث و شبهات آن در کتاب شبهات و ردود به بحث گذاشته شده است.

[1] . التمهيد (ويرايش جديد)، معرفت، ج‏1، ص 68

[2] . تاریخ و علوم قرآن، میرمحمدی، ص 9- 11.