گزارشی از سیر مطالعاتی علوم قرآن مراکز پژوهشی و آموزشی و نقد و بررسی آنها
بخشی از کتاب فلسفه علوم قرآن، تألیف نگارنده که هنوز منتشر نشده است، در باره سیر مطالعاتی:
2. گونه‌های سیرمطالعاتی
سیر مطالعاتی یک دانش ... را به دو شیوه می‌توان ترسیم کرد؛ نخست تبیین سیر مطالعاتی بر اساس سطوح علمی جویندگان دانش و دیگری بر اساس شاخه‌های اصلی دانش که گونه و شیوه دوم مبتنی بر گونه نخست است.
1-1. سیر مطالعاتی بر اساس سطوح علمی
سطوح علمی پویندگان دانش را می‌توان به سه سطح مقدماتی، متوسط و عالی تقسیم و برای هر سطحی سیر مطالعاتی مناسب آنها ارائه کرد؛ البته نمی‌توان انکار کرد که چنین برنامه‌هایی برای سیر مطالعاتی خالی از اعمال سلیقه و ذوق نیست و به تعبیر دیگر، استاندارد و توافق جمعی بر همه منابع مناسب برای سیر مطالعاتی سطوح یاد شده وجود ندارد و شاید دست‌یابی به چنین توافقی نیز توقعی دور از دسترس و به تعبیری نابجا باشد. در هر صورت، تلاش میشود منابعی در این سیرمطالعاتی پیشنهاد شود که بیشترین مقبولیت را در جامعه علمی کسب کرده باشند، هرچند ممکن است در مورد برخی منابع اختلاف نظر وجود داشته باشد.
1-1-1. سطح مقدماتی
برای این سطح از مخاطبان، مطالعه کتابهایی که اجمالی از شاخه‌های علوم قرآن را گزارش کرده باشند، کافی است. در سطح مقدماتی ارائه نظریات مشهور و پذیرفته غالب علما و اشاره به اختلاف نظر در برخی مباحث کفایت می‌کند و گزارش اختلاف‌نظرها موجب سردرگمی مخاطب و خستگی و دلزدگی او میشود. از سوی دیگر، اشاره نکردن به اختلاف آرا در مسائل مهم و اساسی نیز نمی‌تواند نظر مخاطب را به وسعت و گستردگی علم معطوف و ظرفیت دانش را برای او آشکار کند. نمونه کتابهای مناسب برای این سطح عبارت‌اند از:
آموزش علوم قرآنی (مختصر علوم قرآنی)، محمدهادی معرفت؛
درسنامه علوم قرآن (سطح 1و2)، حسین جوان آراسته؛
قرآن در اسلام، سیدمحمدحسین طباطبائی؛
پرسمان علوم قرآن (ویرایش دوم)، سیدمحمدحسن جواهری (برخی مباحث ویرایش دوم مناسب سطح متوسط است).
1-1-2. سطح متوسط
در این سطح مباحث علوم قرآن با تفصیل نسبی و همراه با گزارش اجمالی اختلاف‌آرا گزارش میشود. متأسفانه منبعی مناسب برای این سطح در دست نیست و آنچه در اختیار است یا جامعیت ندارد و یا اشاره به اختلاف آرا در همه مسائل اساسی به طور متعادل تدبیر نشده و یا تفصیل و اجمال در مسائل یکدست نیست، لیکن با همه این احوال منابع ذیل تا حدی میتواند در این سطح طبقه‌بندی شود:
علوم قرآنی، محمدهادی معرفت؛
مختصر التمهید (2جلد)، همو؛
قرآن‌شناخت (2 جلد)، محمدتقی مصباح یزدی؛
علوم قرآن، محمدباقر سعیدی روشن؛
علوم القرآن (ترجمه: علوم قرآنی)، سید محمدباقر حکیم؛
تاريخ و علوم قرآن، سيد ابو الفضل مير محمدى زرندى؛
و ....
1-1-3. سطح عالی
منابع سطح عالی (در حد کارشناسی ارشد و دکتری) مشتمل بر منابع نسبتاً جامع و جامع و فرهنگ‌نامه‌ها و تک‌نگاری‌های مهم در شاخه‌های اصلی علوم قرآن است.
الف) نمونه‌هایی از منابع جامع و یا نسبتاً جامع
- البرهان فی علوم القرآن، بدرالدین زرکشی؛
- الاتقان فی علوم القرآن، جلال الدین سیوطی؛
- التمهید فی علوم القرآن، محمدهادی معرفت؛
- مناهل العرفان، محمد عبدالعظیم زرقانی؛
- البیان فی تفسیر القرآن، ابوالقاسم خویی؛
- علوم القرآن عند المفسرین، جمعی از محققان؛
ب) نمونه‌هایی از تک‌نگاری‌های مهم
منابع تک‌نگاری بسیار وسیع است؛ از این رو در ذیل تنها به برخی از مهم‌ترین منابعی که بیشتر محل رجوع اساتید و دانش‌پژوهان است، اشاره میشود:
وحی: وحی‌شناسی، مصطفی کریمی؛ نقد و بررسی چیستی وحی قرآنی در نگاه نومعتزله، جوادگلی؛
زبان قرآن: تحلیل زبان قرآن و روش‌شناسی فهم آن، سعیدی روشن؛ زبان دین و قرآن، ابوالفضل ساجدی؛ زبان قرآن، حمید آریان؛
تاریخ قرآن: نزول قرآن و رؤیای هفت حرف، رضا مؤدب؛ تاریخ قرآن، محمود رامیار؛ پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، سیدمحمدباقر حجتی؛ تاریخ قرآن، زنجانی؛ حقايقى مهم پيرامون قرآن، سيدجعفر مرتضى عاملى، ترجمه سيدحسن اسلامى؛ جمع القرآن (2جلد)، شهرستانی؛ کاوشی در تاریخ جمع قرآن (تحقیقی پیرامون توقیفیت ترتیب سوره‌های قرآن کریم)، سیدمحمدعلی ایازی؛ تاريخ جمع قرآن، سيدمحمدرضا جلالى نائينى؛ رسم الخط مصحف، غانم قدورى الحمد، ترجمه يعقوب جعفرى؛
تحریف‌ناپذیری : تحریف‌ناپذیری قرآن کریم، محمدهادی معرفت (ترجمه1: محمد شهرابی؛ ترجمه2: علی نصیری)؛ نزاهت قرآن از تحریف، عبدالله جوادی آملی؛ تحريف ناپذيرى قرآن، فتح الله نجارزادگان (محمدى)؛ التحقيق في نفي التحريف عن القرآن، سيدعلى حسينى ميلانى؛ مدخل التفسير (ص181- 296)، محمد فاضل لنكرانى؛ برهان تاریخی بر تحریف‌ناپذیری قرآن کریم (هنوز منتشر نشده)، سیدمحمدحسن جواهری.
تاریخ قرائات: التمهید (جلد2)، محمدهادی معرفت؛ القراءات القرآنیة (تاریخ و تعریف)، عبدالهادی فضلی؛ قراء سبعه و قرائات سبع، محمدعلی لسانی فشارکی؛
اعجاز قرآن: التمهید (جلد 3-6)، محمدهادی معرفت؛ اعجاز و تحدی و نقد شبهات، سیدمحمدحسن جواهری؛ اعجاز بیانی و تأثیری، همو؛ اعجاز علمی و تشریعی، همو؛
محکم و متشابه: پژوهشی در محکم و متشابه، محمد اسعدی و سیدمحمود طیب حسینی؛
ناسخ و منسوخ: نسخ در قرآن، نقد نظریه انکار نسخ در قرآن، عزت‌الله مولایی‌نیا؛ النسخ فی القرآن الکریم، دراسة تشریعیة، تاریخیة، نقدیة، مصطفی زید؛
اصول، مبانی و قواعد تفسیر: روش‌شناسی تفسیر قرآن (خلاصه روش‌شناسی تفسیر قرآن کریم)، زیر نظر رجبی؛ قواعد تفسیر، علی‌اکبر بابائی؛مبانی تفسیر قرآن، سیدرضا مؤدب؛ قواعد التفسیر لدی الشیعة و السنة، محمد فاکرمیبدی ؛
تفاسیر و مفسران و روشها و گرایش‌های تفسیری: مکاتب تفسیری (3جلد)، علی‌اکبر بابائی؛ تاریخ تفسیر (2جلد)، همو؛ تفسیر و مفسران (2جلد)، محمدهادی معرفت؛ جریان‌های تفسیری (2جلد)، محمداسعدی و دیگران؛
تذکر
1. در نرم‌افزار مشکاة که اخیرا با عنوان «دانشنامه علوم قرآن» تکمیل و عرضه شده، صدها کتاب در موضوع‌های فوق وجود دارد که از طریق انتخاب (دامنه نمایش)، و تنظیم فهرست بر اساس موضوع، می‌توان به صورت تخصصی به فهرست کتابهای ذیل هر موضوع دست یافت.
2. در پیشینه این کتاب به تألیفات و منابع فراوانی در خصوص مهم‌ترین شاخه‌های علوم قرآن اشاره شده است. افزون بر آن، کتابهای ذیل که بعضاً با اهداف و روشهای متفاوت به گردآوری منابع و آثار و تألیفات علوم قرآنی پرداخته‌اند، می‌توانند پژوهشگران این دانش را برای دسترسی به منابع بیشتر در موضوعات مورد علاقه یاری رسانند:
- تاریخ علوم قرآنی و پیشینه، اهم منابع و سیر موضوعی نگارش‌ها، محمدتقی دیاری بیدگلی؛
این کتاب بسیاری از تألیفات علوم قرآنی را در شانزده فصل ذیل و بر اساس تاریخ تألیف گزارش کرده است:
پیشینه علوم قرآن، فضائل قرآن، قرائات قرآن، نگارش، گردآوری و رسم الخط قرآن، نقطه و اعراب‌گذاری قرآن، مکی و مدنی، اسباب نزول قرآن، مبهمات قرآن، مفردات قرآن (واژگان غریب؛ وجوه و نظائر؛ واژگان معرّب)، تحریف‌ناپذیری قرآن، اعجاز قرآن، فقه‌پژوهی قرآنی، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ در قرآن.
- فرهنگ‌نامه علوم قرآن (علوم و تألیفات)، ابراهیم اقبال؛
این کتاب در سه فصل و هر فصل در بخش‌هایی تنظیم شده است که عبارت‌اند از:
فصل اول: تعریف و تقسیم علوم قرآن
در دو بخش: تعریف علوم قرآن و تقسیم علوم قرآن.
فصل دوم: تک‌علم‌ها و تک‌نگاری‌های علوم قرآن
در نه بخش: نزول قرآن، قرائات، کتابت و تقسیمات قرآن، اعراب قرآن، فضائل قرآن، واژه‌شناسی قرآن، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، اعجاز و بلاغت قرآن.
فصل سوم: مجموعه‌های علوم قرآن
1. سیر مجموعه‌های علوم قرآن؛ 2. فهرست تألیفات علوم قرآن (فهرست تاریخی مجموعه‌های علوم قرآن؛ فهرست تاریخی برخی مقدمات تفاسیر و مجموعه‌های حدیثی؛ فهرست الفبایی آثار معاصران؛ فهرست تألیفات تاریخ قرآن).
- معجم مصنفات القرآن الکریم، علی شواخ اسحاق؛
این کتاب در چهار جلد و فصول ذیل تنظیم شده است: آیات قرآن، احرف قرآن، احکام قرآن، اسباب النزول، اعجاز و بلاغت قرآن، اعراب القرآن، تجوید، ترجمه‌ها و تحقیقات خارجی قرآن، تفسیر، دراسات قرآنی، رسم الخط، غریب القرآن، فضائل القرآن، قرائات، لغات قرآن، مبهمات، محکم و متشابه، معانی القرآن، ناسخ و منسوخ، وجوه و نظائر.
- معجم الدراسات القرآنیة، ابتسام مرهون صفار؛
مؤلف کتاب پژوهش‌های علوم قرآنی را در دوازده شاخه اسباب النزول، اعجاز القرآن، اعراب القرآن، تفسیر، جمع و تدوین و نگارش قرآن، علوم قرآن، فضائل قرآن، قرائات، قصص، متشابه، فرهنگ‌های قرآنی و ناسخ و منسوخ گرد آورده است.
- اعلام الدراسات القرآنیة فی خمسة عشر قرناً، تألیف مصطفی صاوی جوینی؛
1-2. سیر مطالعاتی تخصصی بر اساس شاخه‌های دانش
به لحاظ رتبه، سیرمطالعاتی بر اساس شاخه‌های دانش متناسب سطح عالی است؛ زیرا پیش‌نیاز این سیرمطالعاتی آگاهی متوسط از دیگر شاخه‌های علوم قرآن است. در هر صورت، مهم‌ترین شاخه‌های علوم قرآن به قرار ذیل است:
تاریخ قرآن، تاریخ قرائات، اعجاز قرآن، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، و تفسیر و مفسران.
از بین شاخه‌های فوق تنها تاریخ قرآن و قرائات، اعجاز قرآن و تفسیر و مفسران کیان مستقل و پژوهش اختصاصی یافته‌اند و باز از بین این سه، پژوهش‌های مربوط به اعجاز قرآن (نظری، بیانی، علمی و تشریعی و ...) آن‌چنان وسعت یافته که ناگزیر برای برخی زیرشاخه‌های آن مانند اعجاز علمی، مؤسسات علمی مستقلی مشغول به کار شده‌اند. روشن است منابع سیر مطالعاتی برای شاخه‌های یاد شده، افزون بر منابع پیش‌گفته سطح عالی در شاخه‌های یاد شده، همه منابعی است که در تکامل آن شاخه مؤثر بوده و در پیشینه‌شناسی به آنها اشاره شده است. در سیر مطالعاتی شاخه‌های یاد شده ابتدا منابع جامع شاخه مورد توجه قرار می‌گیرد؛ برای مثال در حوزه اعجاز قرآن سه جلد 4- 6 التمهید مورد توجه قرار می‌گیرد و در ادامه، می‌بایست برای هر شاخه تخصصی آن منابع اصلی و فرعی تعریف کرد. برای مثال، حوزه اعجاز به چهار شاخه اصلی مباحث نظری، اعجاز بیانی و تأثیری، اعجاز علمی، و اعجاز معارفی و تشریعی تقسیم میشود که پس از مطالعه منابع جامع همه این شاخه‌ها و موضوع‌ها، می‌باید متناسب گرایش مورد نظر، منابع همان شاخه را انتخاب کرد؛ مثلا اعجازپژوهی که مایل است در حوزه اعجاز علمی پژوهش کند، پس از گذراندن آشنایی کافی با همه شاخه‌های علوم قرآن و در مرحله بالاتر آشنایی کافی با همه شاخه‌های اعجاز قرآن، به صورت ویژه به منابع اعجاز علمی روی می‌آورد.
3. بایسته‌های پژوهش
نکته پایانی این فصل را به بایسته‌های پژوهش اختصاص می‌دهیم. حقیقت این است که علم هیچ‌گاه پایان ندارد و همواره پویا و زنده به پیش می‌رود، هرچند ممکن است حرکت شتابنده آن زمانی با خمودی و ایستایی روبه‌رو شده باشد. بررسی پیشینه علوم مختلف بهترین دلیل بر حرکت آینده آن است؛ بنابراین هر محققی باید برای خود در این حرکت پوینده سهمی تعریف کند. این حرکت در برخی شاخه‌ها مانند اعجاز قرآن به دلیل باز بودن مجال برای پژوهش‌های میدانی، افزون بر کتابخانه‌ای، بسیار وسیع است. پویایی تحقیقات نوین در هر دانش یا شاخه‌ای از دانش هم در ساحت‌های کاملاً نو قابل تعریف است و هم در ادامه و تکمیل پژوهش‌های پیشینیان، و البته راه دست‌یابی به آنها مطابق روش‌شناسی پژوهش در علوم، مطالعه دقیق و وسیع در آثار موجود در باره موضوع پژوهش است. دانشوران هر علم در آثار خود مجهولات علمی خود را گزارش کرده و ساحت‌های نو و بایسته‌های پژوهش را به فراخور توان خود ترسیم کرده‌اند و اساساً رشد یک دانش از طریق پیگیری همین مجهول‌ها و ساحت‌های معرفی شده رخ می‌دهد و این حقیقت معمولاً در پیشینه‌شناسی مورد توجه قرار می‌گیرد. در حوزه علوم قرآن در همه شاخه‌ها ظرفیت پژوهش جدید وجود دارد و در بسیاری از آنها مجال ارائه نظریات نو نیز هست و ما در این مجال اندک به چند نمونه از مسائل بایسته برای پژوهش اشاره می‌کنیم.
ترتیب نزول یکی از قرائن تفسیری است که هر مفسری در مقام تفسیر ممکن است به آگاهی از زمان و مکان نزول سوره یا آیه نیازمند شود لیکن از چه روش یا مستنداتی می‌توان به جایگاه سوره در بین سور و نیز جایگاه آیه دست یافت؟ یکی از راه‌حل‌های این مسئله روایات ترتیب نزول است. این روایات مورد اعتماد برخی مفسران و پژوهشگران قرار گرفته و بر اساس آنها جایگاه سوره یا آیه را قرینه تفسیر قرار می‌دهند، لیکن برخی محققان این روایات را نپذیرفته و به دلائل سندی و محتوایی در آن به جدّ تشکیک کرده‌اند. راه حل دیگر برای دست‌یابی به ترتیب نزول، مطالعه جایگاه سوره و آیه و راستی‌آزمایی گزارش‌ها با توجه به قرائن درون آیه و سوره است که بحث مستوفایی را می‌طلبد و به لحاظ پژوهش مجالی بکر و ظرفتی وسیع و خالی است که ورود پژوهشگران علوم قرآنی را پذیراست.
مسئله دیگر تطبیق نظریه‌های اعجاز بیانی قرآن و یا یک نظریه منتخب بر قرآن کریم است. می‌دانیم که در باره اعجاز بیانی قرآن نظریه‌های گوناگونی ارائه شده است. افزون بر آن، اعجاز تأثیری[3] هم مسئله دیگری است که ارتباطی وثیق با اعجاز بیانی دارد و متناسب با نسبت آن با اعجاز بیانی، پژوهش مستقل یا توأمان را می‌طلبد. در هر صورت، اعجاز بیانی قرآن ساختار پیچیده و وسیعی دارد که تنها برخی عناوین کلی زیرمجموعه آن خود یک یا چند کتاب نیازمند دارد تا به طور دقیق مصادیق قرآنی آنها جستجو و واکاوی شود؛ برای نمونه، تضمین یکی از وجوه بلاغی قرآن است که کاربست آن در قرآن بسامد زیادی دارد و تحقیق همه آنها و بیان وجه بلاغت آنها یک یا چند کتاب نیاز دارد. ساختار ذیل دورنمایی از نظریه منتخب اعجاز بیانی است که تا کنون اثر جامعی در تحقیق آن و یا مانند آن در سراسر قرآن رخ نداده و بستر چنین پژوهشی کاملاً آماده است. چنین پژوهشی را می‌توان کاملاً ابتکاری و نو تلقی کرد.
ساحت اعجاز تأثیری به طور مستقل نیز در ابتدای راه است و چند کتاب و مقاله منتشر شده از نگارنده و برخی دیگر، حاصل پژوهش‌های کتابخانه‌ای و میدانی یکی دو دهه اخیر است و بی‌تردید راه طولانی و ساحت‌های نو پیش رو دارد.
اعجاز علمی قرآن یکی از شاخه‌های مهم اعجاز قرآن است. گذشته از مباحث نظری آن- که خالی از مجال برای پژوهش‌های تازه نیست- مصادیق بسیاری برای اعجاز علمی برشمرده شده که نیازمند تحقیق و بررسی است. در این زمینه پژوهش‌های زیادی انجام شده ولی هنوز نیاز به پژوهش‌های تازه در این باره کاملاً احساش میشود. گفتنی است تا کنون اثری جامع در این باره که تحقیقات دقیقی در خصوص ساحت‌های قرآنی و علمی مصادیق ارائه کرده باشد، در دسترس نیست، هرچند برخی محققان و برخی مراکز مانند پژوهشکده اعجاز قرآن وابسته به دانشگاه شهید بهشتی به پژوهش در باره مصادیق مورد ادعا اشتغال دارند.
نظریه اعجاز تشریعی در شاخه‌های مختلف علمی و نیز اعجاز شبکه معارفی و تشریعی که نظریه نوظهوری است، به پژوهش‌هایی گسترده و بینارشته‌ای نیازمند‌ند و در این باره هنوز پژوهش بایسته‌ای ارائه نشده است. در نظریه تشریعی که در حقیقت تشریعی و معارفی است، نگاه جزیره‌ای بر نوآوری‌های قرآن در ساحت‌های مختلف علمی (حقوقی، سیاسی، اقتصادی، اخلاقی و ...) است که متأسفانه در این باره نگارش مستقل قابل توجهی در دسترس نیست و درخصوص اعجاز شبکه که نگاه به شبکه ارتباط و تعامل شاخه‌های علمی دارد، نوآوری، بلکه هرچه در حیطه دانش‌های علمی روز در قرآن آمده اعم از نوآوری و غیر آن و نیز نظام‌های کلی ساحت‌های مختلف علمی مورد توجه است که متأسفانه در باره این موارد نیز هنوز آثار قابل عرضه‌ای تدوین نیافته است، هرچند به صورت غیر مستقل و کوتاه مقالات و نگاشته‌هایی یافت میشود ولی بی‌تردید پژوهش در این موضوعات در ابتدای راه است و راه زیادی پیش رو دارد.
افزون بر مسائل فوق که ظرفیت ده‌ها جلد کتاب پرحجم را دارند، جمع قرآن، تاریخ قرائات، محکم و متشابه و تفسیر و بطن و تأویل، اصول و مبانی تفسیر، تاریخ تفسیر، زبان قرآن و بسیاری از مسائل علوم قرآنی دیگر نیز ظرفیت‌های گوناگونی برای پژوهش دارند که بتوانند انبوهی از مجهولات را آشکار و مدعیات را تقویم و ارزیابی کنند.
یادداشتهای دیگر نگارنده در باره سیر مطالعاتی که منتشر نخواهد شد؛ شاید برای خوانندگان مفید باشد:
کارکرد اصلی سیر مطالعاطی برای مبتدیان و دانش‌پژوهانی است که هنوز آن‌چنان که باید با دانش و منابع آن آشنا نیستند، که در مقاطع دانشگاهی «کارشناسی» مصداق بارز آن است. معمولاً در مقطع کارشناسی اگر سرفصل‌ها با دقت طراحی شده باشد، سیر مطالعاتی در مقاطع بالاتر را اجمالاً به دست می‌دهد؛ از این رو لازم است سیر مطالعاتی در مقطع اولیه بررسی و نقد شود و سپس به سیر مطالعاتی مقاطع بالاتر (تخصصی یا ارشد و دکتری) اشاره شود. آگاهی از سیر مطالعاتی افزون بر دانش‌پژوهان رشته علوم قرآن، میتواند همه علاقمندان به قرآن و تفسیر قرآن را راهگشا باشد.
مراکز آموزشی و به حسب نیاز برخی مؤسسات و برخی نویسندگان و پژوهشگران رشته علوم قرآن به فراخور نیاز یا مطالبه دانشجویان سیر مطالعاتی اجمالی یا تفصیلی ارائه کرده‌اند که به برخی از آنها اشاره میشود. بررسی دقیق سیرمطالعات‌های ارائه شده، میتواند ما را به یک نگاه میانه و مناسب و مفید برساند که در ادامه بیان میشود. از بین سیرهای مطالعاتی، سیر مطالعاتی مصوب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری سال 1395 در مقطع کارشناسی به دلیل تفصیلی بودن و پشتیبانی متخصصان و نیز به دلیل مخاطبان گسترده آن، حائز اهمیت است.
یکم. سیر مطالعاتی تفصیلی1
سیر مطالعاتی علوم قرآن مستخرج از سیر مطالعاتی رشته علوم قرآن و حدیث و سرفصلهای دروس مقطع کارشناسی مصوب سال 1395 به طور خلاصه به قرار ذیل است:
1. روش تحقیق در علوم قرآن و حدیث
1-1. منابع اصلی آموزش
روش تحقیق عمومی (درسنامه)، نوشته احمد پاکتچی، تنظیم مصطفی فروتن تنها، تهران: دانشگاه امام صادق ع، 1387ش.
روش تحقیق با تکیه بر حوزه علوم قرآن و حدیث، همو، تهران: دانشگاه امام صادق ع، 1391ش.
1-2. منابع فرعی آموزش
روشهای تحقیق در علوم اجتماعی، باقر ساروخانی؛
روش تحقیق عمومی (درسنامه)، احمد پاکتچی؛
روش تحقیق با تکیه بر حوزه علوم قرآن و حدیث، همو؛
قواعد البحث العلمی و مناهجه و مصادر الدراسات الاسلامیة، امین محمد المناسیة؛
اصول البحث العلمی و مناهجه، احمد بدر؛
اصول البحث العلمی، احمد عبد المنعم حسن؛
مناهج البحث العلمی، عبد الله محمد الشریف؛
اشکال زیاد دارد
اصول کتابة البحث و قواعد التحقیق، مهدی فضل الله؛
منهجیة البحث العلمی: القواعد و المراحل و التطبیقات، محمد عبیدات و دیگران؛
اسس البحث العلمی لاعداد الرسائل الجامعیة، مروان عبد المجید ابراهیم؛
کیفیة کتابة‌الابحاث و الاعداد للمحاضرات، محیی محمد مسعد؛
مقدمه فی منهج البحث العلمی، رحیم یونس کرو العزاوی؛
کتابة‌البحث العلمی و مصادر الدراسات الاسلامیة، ابوسلیمان (عبدالوهاب ابراهیم)؛
تبسیط کتابة‌البحث العلمی، امین ساعاتی؛
اسالیب البحث العلمی و مصادر الدراسات الاسلامیة، محمد راکان الدغمی؛
مناهج و اسالیب البحث العلمی، ربحی مصطفی علیان و عثمان محمد غنیم؛
و ... .
2. علوم قرآنی 1-4[a3]
2-1. وحی و نزول
2-1-1. منابع اصلی آموزش
بخش‌های مرتبط با سرفصل از:
پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، سیدمحمد باقر حجتی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1372ش.
علوم قرآنی، محمدهادی معرفت، قم: مؤسسه فرهنگی التمهید، 1381ش.
تاریخ و علوم قرآن، ابو الفضل میرمحمدی زرندی، قم: انتشارات جامعه مدرسین، 1377ش.
2-1-2. منابع فرعی آموزش
پژوهشی در علوم قرآن، حبیب الله احمدی؛
درآمدی بر علوم قرآنی، محمدتقی دیاری‌بیدگلی؛
قرآن در اسلام، محمدحسین طباطبایی؛
مباحثی در علوم قرآن، صبحی صالح (ترجمه محمدعلی لسانی فشارکی)؛
مباحثی در تاریخ و علوم قرآنی، مجید معارف؛
نزول قرآن و رؤیای هفت حرف، رضا مؤدب؛
و ... .
2-2. اعجاز و تحریف‌ناپذیری (شماره درس 205)
2-2-1. منابع اصلی آموزش
بخش‌های مرتبط با سرفصل از:
اعجاز قرآن، محمدحسین طباطبایی؛
علوم قرآنی، محمدهادی معرفت؛
اعجاز قرآن در نظر اهل بیت و بیست نفر از علمای بزرگ اسلام، رضا مؤدب؛
تحریف‌ناپذیری قرآن، محمد هادی معرفت؛
نزاهت قرآن از تحریف، عبدالله جوادی آملی.
2-2-2. منابع فرعی آموزش
الاتقان فی علوم القرآن (نوع 64: فی اعجاز القرآن)، جلال الدین سیوطی؛
بیان در علوم و مسائل کلی قرآن، ابوالقاسم خویی؛
تحریف‌ناپذیری قرآن، فتح‌الله نجارزادگان؛
مباحثی در تاریخ و علوم قرآنی، مجید معارف؛
و ... .
2-3. مکی و مدی، اسباب نزول، محکم و متشابه، و نسخ (شماره درس 206)
2-3-1. منابع اصلی آموزش
بخش‌های مرتبط با سرفصل از:
علوم قرآنی، محمدهادی معرفت؛
اسباب النزول، محمدباقر حجتی.
2-3-2. منابع فرعی آموزش
الاتقان فی علوم القرآن (نوع 43: فی المحکم و المتشابه)، جلال الدین سیوطی؛
بیان در علوم و مسائل کلی قرآن، ابوالقاسم خویی؛
علوم قرآنی در مکتب اهل بیت ع، علی‌اصغر ناصحیان؛
نزول قرآن و رؤیای هفت حرف، رضا مؤدب؛
نسخ در قرآن (نقد نظریه انکار نسخ قرآن)، محمدهادی معرفت؛
و ... .
2-4. دلالت‌های قرآنی
2-4-1. منابع اصلی آموزش
کتاب آموزشی درس علوم قرآنی (دلالت‌های قرآن کریم)، مرکز هماهنگی وتوسعه پژوهش و آموزش عالی قرآنی کشور.
2-4-2. منابع فرعی آموزش
الاتقان فی علوم القرآن (انواع: 45 و 46 و 49 و 50)، جلال الدین سیوطی؛
علوم قرآنی، محمدهادی معرفت؛
کتب اصول فقه (مانند اصول الفقه، محمدرضا مظفر و الملحقات الثلاث، محمدباقر صدر)
3. تاریخ کتابت قرآن و قرائات (تاریخ قرآن) (شمار ه درس 208)
3-1. منابع اصلی آموزش
بخش‌های مرتبط با سرفصل از:
آیین قرائت و کتابت قرآن کریم در سیره نبوی، محسن رجبی‌قدسی؛
تاریخ قرآن (درسنامه، پژوهشنامه، نظریه‌پردازی)، محمد عزت دروزه؛
البیان فی تفسیر القرآن (از ابتدای فصل «أضواء علی القرآء» تا ابتدای فصل «حجیة ظواهر القرآن»)، آیة الله سیدابوالقاسم خویی؛
تاریخ قرآن، محمدهادی معرفت؛
قراء سبعه و قرائات سبع (گزارش، بررسی، مقایسه و آموزش و پژوهش)، محمدعلی لسانی فشارکی؛
حمل قرآن: پژوهشی در روش‌شناسی تعلیم و تحفیظ قرآن مجید، ابوالفضل خوش‌منش.
3-2. منابع فرعی آموزش
الاتقان فی علوم القرآن (از نوع 16 تا 20 و نوع 76)، جلال الدین سیوطی؛
بررسی علمی- تطبیقی رسم المصحف و ضبط المصحف (شیوه نگارش و علامت گذاری قرآن کریم)، ابراهیم پورفرزیب (مولایی) و همکاران؛
تاریخ قرآن، محمود رامیار؛
رسم المصحف: دراسة تاریخیة لغوی، غانم قّوری الحمد؛
قرآن در اسلام، سیدمحمدحسین طباطبایی؛
کاوشی در تاریخ جمع قرآن (تحقیقی پیرامون توقیفیت ترتیب سوره‌های قرآن کریم)، سیدمحمدعلی ایازی؛
المحکم فی نقط المصاحف، ابوعمرو دانی (عثمان بن سعید)؛
المصاحف، عبدالله ابن ابی داود سجستانی؛
و ... .
4. مأخذ‌شناسی تفاسیر قرآن (آشنایی با تاریخ، طبقه‌بندی و تفاسیر برجسته و معتبر فریقین) (شماره درس 209)
4-1. منابع اصلی آموزش
منبع خاصی پیشنهاد نشده و به اساتید واگذار شده است.
4-2. منابع فرعی آموزش
منابع شیعی:
آشنایی با تفاسیر قرآن مجید، رضا استادی؛
تاریخ تفسیر قرآن، ج1، علی‌اکبر بابائی؛
تفاسیر و مفسران شیعه، محمد و فضل الله صلواتی؛
تفاسیر شیعه و تفسیر نویسان آن مکتب، رجبعلی مظلومی؛
التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، محمدهادی معرفت؛
طبقات مفسران شیعه (ج1 -5)، عبدالرحیم عقیقی بخشایشی؛
معرفی تفاسیر روایی معروف شیعه، محمود ترابی، سازمان سمت؛
المفسرون حیاتهم و مناهجهم، سیدمحمدعلی ایازی؛
مکاتب تفسیری ج1 (تفاسیر محض)، ج2 (تفاسیر اجتهادی قرآن به قرآن)، ج3 (تفاسیر اجتهادی روایی، تفاسیر اجتهادی ادبی)، علی اکبر بابائی؛
منابع اهل تسنن:
تعریف الدراسین بمناهج المفسرین، صلاح عبد الفتاح الخالدی؛
التفسیر و المفسرون، محمدحسین ذهبی؛
طبقات المفسرین، احمدبن محمد ادنه‌وی، تحقیق سلیمان بن صالح الخزی؛
مناهج المفسرین، منیع عبد الحلیم محمود؛
و ...
5. اصول و مقدمات تفسیر (الاسس و المبادی و القواعد لتفسیر القرآن الکریم) (شماره درس 210)
5-1. منابع اصلی آموزش
کتاب آموزشی «اصول و مقدمات تفسیر»، مرکز هماهنگی و توسعه پژوهش و آموزش عالی قرآنی کشور.
5-2. منابع فرعی آموزش
درآمدی بر تفسیر قرآن (اصول و مقدمات)، عبدالهادی فقهی‌زاده؛
اتجاهات التجدید فی تفسیر القرآن الکریم فی مصر، محمدابراهیم شریف؛
اصول التفسیر و قواعده، خالد بن صالح العک؛
اصول التفسیر و التأویل، السید کمال الحیدری؛
مناهج المفسرین، آل جعفر؛
روش‌شناسی تفسیر کریم، علی اکبر بابائی و همکاران
البیان فی تفسیر القرآن، ابوالقاسم خویی؛
التجاهات التفسیر فی القرن الرابع عشر، فهد بن عبدالرحمن بن سلیمان الرومی؛
مقدمه فی اصول التفسیر، ابن تیمیة (احمد بن عبد الحلیم)؛
مناهج المفسیرین من العصر الاول إلی العصر الحدیث، السیدعلی محمود النقراشی؛
مبانی کلامی اجتهاد در برداشت از قرآن کریم، هادوی تهرانی؛
اتجاهات التفسیر فی العصر الحدیث، عبد الحمید عبد السلام؛
قواعد التفسیر، خالد بن عثمان السبّت؛
تفسیر القرآن اکریم اصوله و ضوابطه، علی بن سلیمان العبید؛
دراسات فی اصول التفسیر، محسن عبد الحمید؛
المدخل إلی التفسیر، محمد فاضل لنکرانی؛
منطق فهم قرآن، سید کمال حیدری؛
منهج اهل السنة فی تفسیر القرآن الکریم، صبری متولی؛
مناهج المفسرین، مسلم مصطفی؛
و ... .
6. تفسیر ترتیبی و موضوعی (شماره درس 211- 214)
آنچه از این دو درس که به علوم قرآن مربوط است، به صورت گزیده در ابتدا بیان میشود. برای آگاهی از شیوه‌های تفسیر ترتیبی منبعی معرفی نشده لیکن برای تفسیر موضوعی منابع ذیل پیشنهاد شده است:
روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم، محمدعلی لسانی و حسین مرادی‌زنجانی.
منابع فرعی تفسیر موضوعی (آنچه به مباحث نظری تفسیر موضوعی مربوط است)
مبانی و سیر تاریخی تفسیر موضوی قرآن، بهروز یداله‌پور؛
المدرسة القرآنیة یحتوی علی التفسیر الموضوعی للقرآن الکریم و بحوث فی علوم القرآن و مقالات قرآنیة، محمد باقر صدر.
متأسفانه در این‌جا نیز مانند برخی موارد دیگر با بی‌دقتی برخی منابع غیر مرتبط نیز آمده است؛ مانند: المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، محمدفؤاد عبد الباقی.
7. علوم بلاغی و زیبایی‌شناختی قرآن (العلوم البلاغیة و جمالیات القرآن الکریم) (درس شماره 216- 217)
این سرفصل به طور مستقیم به علوم قرآن ارتباط ندارد، لیکن به واسطه مرتبط است. تفسیر زیبایی‌شناختی قرآن در وهله نخست وابسته به نظریه اعجاز بیانی قرآن و در حقیقت تطبیق نظریه بر قرآن است؛ از این رو می‌توان آن را امتداد شاخه اعجاز قرآن و نیز مشمول شاخه روشهای تفسیری قلمداد کرد.
7-1. منابع اصلی آموزش
جواهر البلاغه، احمد هاشمی؛
بدایة‌البلاغة، سیدابراهیم دیباجی؛
علوم بلاغت و اعجاز قرآن، یدالله نصیریان؛
المعین فی البلاغة، مایو قدری؛
مختصر البلاغة، هادی نصیری،
البلیغ فی المعانی و البیان و البدیع، احمدامین شیرازی؛
تهذیب جواهر البلاغة، امیر الامینی؛
پدیده قرآنی، مالک ابن‌نبی؛
نقش قرآن در تکامل نقد ادبی، سعد زغلول؛
اعجاز بیانی قرآن، عایشه بنت الشاطی؛
تأثیر قرآن بر زبان عربی، مقدمه طه حسین، ترجمه مهدی خرمی؛
جمالیات النص القرآنی، نقید کرمانی.
7-2. منابع فرعی آموزش
الاتقان فی علوم القرآن، ج2، جلال الدین سیوطی؛
اسالیب المعانی، اسالیب البیان، اسالیب البدیع (3 جلد)، سیدمحمدباقر الحسینی؛
اسلام و هنر، محمود بستانی، ترجمه حسین صابری؛
الایجاز لاسرار کتاب الطراز فی حقائق الاعجاز من العلوم البیانیة و الاسرار القرآنیة، یحیی بن حمزه العلوی؛
البرهان فی علوم القرآن (ج3 و 4)، نوع 46، بدرالدین محمد بن بهادر زرکشی،
البلاغة الواضحة، مصطفی امینو علی الجارم؛
خصائص التعبیر القرآنی و سماته البلاغیة، عبدالعظیم مطعنی؛
دراسات فنیة فی قصص القرآن، محمود بستانی؛
دراسة و نقد فی مسائل بلاغیة هامة، محمد فاضلی؛
دلائل الاعجاز فی علم المعانی، عبدالقاهر جرجانی؛
زیبایی‌شناسی قرآن از نگاه بدیع، حسن خرقانی؛
علم المعانی، علم البیان، علم البدیع (3 جلد) عبدالعزیر عتیق؛
الفسفة و البلاغة مقارنة حجاجیة الخطاب الفلسفی، عماره ناصر؛
فنون بلاغت و صناعت ادبی، جلال الدین همایی؛
قرآن و زیبایی‌شناسی، حسن خرقانی؛
کتاب الطراز، یحیی بن حمزه العلوی؛
المثل السائر، ابن الاثیر (نصرالله بن محمد)؛
المجازات النبویة، محمد بن حسین الشریف الرضی؛
المطول فی علم المعانی و البیان و البدیع، تفتازانی؛
معانی و بیان، علامحسین آهنی؛
معانی، سیروس شمیسا؛
معجم المصطلحات البلاغیة و تطورها، احمد مطلوب؛
ادبیات قرآن (مجموعه مقالات)، مستنصر، ترجمه محمدحسن محمدی‌مظفر؛
بلاغت تصویر، فتوحی رودمعجنی؛
پدیده زیباشناختی در قرآن کریم، نذیر حمدان، ترجمه انسیه سادات هاشمی؛
تاریخ و تطور علوم بلاغت، شوقی ضیف، ترجمه محمدرضا ترکی؛
التصویر الفنی، سید قطب؛
تهذیب جواهر البلاغة، امیر الامینی؛
جلوه‌های هری در قصه‌های قرآنی، محمد ناجی مشرح؛
روائع التشبیهات القرآنیة و النبویة و العلوی، طالب السنجری؛
روش داستان گویی در قرآن کریم، محمد شدید، ترجمه محمدعلی بهشتی‌منش؛
زیبایی‌شناسی، جان هاسپرس؛
صور خیال در شعر پارسی، تحقیق انتقادی در تطور ایماژهای شعر پارسی و سیر نظریه بلاغت در اسلام و ایران، شفیعی کدکنی؛
کارکرد تصویر هنری در قرآن کریم، عبدالسلام احمد الراغب؛
المطول فی علم المعانی و البیان البدیع، تفتازانی؛
معانی و بیان، غلامحسین آهنی؛
معانی، جلال الدین سیوطی، معا
معیار البلاغة: مقدمه‌ای در مباحث علوم بلاغت، محمدجواد نصیری؛
المعین فی البلاغة (المعانی، البیان)، قدری مایو زیر نظر امیل بدیع یعقوب؛
هنر بدیع، سیدمحمدرضا طباطبانی؛
و ... .
8. روشهای تفسیری
8-1. منابع اصلی آموزش
کتاب «روشهای تفسیری» مرکز هماهنگی و توسعه پژوهش و آموزش عالی قرآنی کشور.
8-2. منابع فرعی آموزش
اتجاهات التجدید فی تفسیر القرآن الکریم، شریف محمد ابراهیم؛
اتجاهات التفسیر فی القرن الرابع عشر، فهد بن عبدالرحمن رومی؛
آسیب‌شناسی جریان‌های تفسیری، محمد اسعدی و همکاران؛
بررسی مکاتب و روشهای تفسیری،علی‌اکبر بابایی؛
تاریخ تفسیر، علی‌اکبر بابایی؛
تعریف الدراسین بمناهج المفسرین، صلاح عبدالفتاح خالدی؛
التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، محمدهادی معرفت؛
التفسیر و المفسرون: بحث تفصیلی عن نشأة التفسیر و تطوره و الوانه و مذاهبه، محمدحسین الذهبی؛
روشهای تفسیر قرآن، سیدرضا مؤدب؛
الکشاف، محمود بن عمر زمخشری؛
مبانی و روشهای تفسیری، عباسعلی عمید زنجانی؛
مذاهب التفسیر الاسلامی، اجنتس جولد تسهر (گولد تسهیر، ایگناتس)؛
مقدمه برخی تفاسیر؛ مانند: البرهان فی تفسیر القرآن؛ کنزالدقائق؛ تفسیر الصافی؛ جامع البیان؛ التبیان؛ مجمع البیان؛
مناهج المفسرین، جعفر سبحانی؛
مناهج المفسرین، محمود عبدالحلیم؛
المنهج الاثری فی تفسیر القرآن الکریم، ابوطبره هدی؛
و ... .
نقد و بررسی
در این سیر مطالعاتی کتابهای ارزشمندی معرفی شده که برای دانش‌پژوهان سطح مقدماتی و متوسط و اساتید آنها راهگشاست، لیکن آسیب‌های در خور توجهی نیز وجود دارد که نباید از آنها غافل بود و کسی که با رشته و منابع علوم قرآنی آشنا باشد، به سادگی مصادیق آنها را می‌یابد:
1. بررسی فهرست نشان می‌دهد چندان که می‌بایست و مطالبه شده، جدی گرفته نشده است؛ گویا مسئولان پیشنهادهای اساتید را جمع‌آوری کرده و بدون تأمل و تدبیر لازم یکجا جمع کرده‌اند و غلط‌های روشن آن مانند خطای در ثبت نام نویسنده برخی تألیفات مشهور شاهدی بر آن است.
2. برخی آثار ارتباط کمی به موضوع دارند و یا در این سطح مفید نیستند.
3. برخی منابع بسیار کلی است و نمی‌تواند به موضوع کمکی کند.
4. می‌بایست بین منابع مناسب برای دانشجویان و اساتید آنها تفکیک می‌شد و یا به نوعی سطح‌بندی می‌شد تا بیشتر مورد استفاده باشد.
5. با توجه به تاریخ ارائه فهرست، برخی منابع مهم و مؤثر از قلم افتاده‌اند که شمار آنها کم نیست.
6. در مجموع در عین این که این فهرست مفید و راهگشاست، لیکن نه جامع افراد مؤثر است و نه مانع اغیار.[a4]
دوم. سیر مطالعاتی تفصیلی2
در کتاب «پرسمان علوم قرآن»[1] در پاسخ به این پرسش که «براى آشنايى با مباحث علوم قرآن و تفسیر، مطالعه چه كتاب‌هايى لازم است؟» سیر مطالعاتی ذیل پیشنهاد شده است:
الف- سطح 1 (عموم)
برای این سطح از مخاطبان، مطالعه کتابهایی مانند کتاب حاضر [پرسمان علوم قرآن] یا در سطحی نازل‌تر کتابهای: درسنامه علوم قرآن(سطح1) تألیف حسین جوان آراسته و یا آموزش علوم قرآنی (مختصر علوم قرآنی)، تألیف آیت الله معرفت میتواند مقدمات لازم را در اختیار قرار دهد و پس از آن، مطالعه تفسیری مختصر مانند برگزیده تفسیر نمونه (5 جلد) و یا مختصر تفسیر المیزان (5 جلد) و مانند اینها میتواند زمینه مطالعات گستردهتر را فراهم آورد. پس از این مرحله، مطالعه تفسیرهای وسیعتری مانند نور، نمونه و المیزان و نیز تفسیرهای موضوعی مانند پیام قرآن، معارف قرآن، منشور جاوید و مانند اینها میتواند در دستور کار قرار گیرد.
ب- سطح 2 (دانشجویان رشته های مرتبط با قرآن پژوهی و قرآن‌پژوهان حوزوی)
قرآن‌پژوهان در این سطح لازم است اطلاعات خود را در مورد علوم قرآن، مبانی و فرایند تفسیر وسعت بخشند تا مراجعه به تفاسیر کارشناسانه باشد و برای این کار، ابتدا لازم است با منابع و سرفصلهای مرتبط با این مباحث آشنا شوند. باید اذعان کرد که متأسفانه تا کنون کتابی جامع مباحث مقدماتی همراه با شرح و تفصیلی متناسب با آموزش در این سطح، تدوین نگردیده و قرآن پژوهان ناگزیرند چند کتاب را برای دست یافتن به این مباحث مقدماتی از نظر بگذرانند. کتابهای ذیل اهم منابع مربوط به حوزه مبانی، فرایند و پیشنیازهای تفسیر قرآن است که مطالعه آنها توصیه میشود (ترتیب کتاب‌ها با توجه به نیاز مخاطبان تنظیم شده است نه محتوای آنها).
علوم قرآن
علوم قرآنی، محمدهادی معرفت، مؤسسه التمهید؛درسنامه علوم قرآنی (سطح2)، حسین جوان آراسته، بوستان کتاب؛ البیان[2]، سيد ابوالقاسم خویي؛
فهرست اجمالی کتاب: این کتاب با نام "بیان در علوم و مسائل کلی قرآن" به فارسی ترجمه و از سوی سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر شده است. بخش‌های اصلی این کتاب عبارت است از: 1. در پیشگاه عظمت قرآن؛ 2. اعجاز قرآن؛ 3. پندارهایی در باره اعجاز قرآن و پاسخ آنها؛ 4. معجزات دیگر پیامبر اسلام(ص) و معجزات پیامبران گذشته؛ 5. قاریان هفت‌گانه قرآن؛ 6. قرائت‌های هفت‌گانه قرآن؛ 7. حروف هفت‌گانه قرآن؛ 8. بحثی در باره مسئله تحریف قرآن؛ 9.جمع‌آوری و تدوین قرآن؛ 10. حجیت ظواهر قرآن؛ 11. مسئله نسخ در قرآن؛ 12. مسئله بدا در آفرینش؛ 13. قواعد کلی در تفسیر قرآن؛ 14. مسئله حدوث و قدم قرآن؛ 15. تفسیر سوره حمد؛ 16. تعلیقات و پاورقی‌ها.
الاتقان في علوم القرآن، جلال الدین سیوطی؛
فهرست اجمالی کتاب: این کتاب ترجمه‌های متعدد دارد و مشتمل بر 80 نوع (فصل) است و اغلب مباحث علوم قرآنی را در بر می‌گیرد. فهرست این کتاب بر اساس ترجمه آقای سید مهدی حائری قزوینی عبارت است از: نوع اول: شناخت آيات مکي و مدني / 45؛ نوع دوم: در شناخت آيات سفري و حضري / 75؛ نوع سوم: شناخت آياتي که در شب يا روز نازل شده / 83؛ نوع چهارم: آيات تابستاني و زمستاني / 89؛ نوع پنجم: آيات فراشي و نومي /91؛ نوع ششم: آيات زميني و آسماني /93؛ نوع هفتم: نخستين قسمتي که از قرآن نازل شد /95: نوع هشتم: شناخت آخرين آيه /105؛ نوع نهم: شناخت سبب نزول/111؛ نوع دهم: آن چه از قرآن بر زبان بعضي از اصحاب نازل شد /131؛ نوع يازدهم: آياتي که مکرر نازل شده است / 135 ؛ نوع دوازدهم: آياتي که حکم آنها پس از نزول با نزولشان بعداز حکم ؛ نوع سيزدهم: سوره هايي که پراکنده و سوره هايي که جمعاً نازل شد ؛ نوع چهاردهم: آياتي که با مشايعت فرشتگان و آياتي که به طور انفراد نازل شد؛ نوع پانزدهم: آنچه بر بعضی از پیامبران پیشین نازل شده و آنچه بر هیچ‌یک از پیامبران پیشین نازل نشده ؛ نوع شانزدهم: قرآن چگونه نازل شد نوع هفدهم : در شناخت نام‌هاي قرآن و نام‌هاي سوره ها ؛ نوع هجدهم: در جمع و ترتيب قرآن است؛ نوع نوزدهم :در شمارۀ سوره ها، آيات، کلمات و حروف قرآن /221؛ نوع بيستم: در شناختن حفاظ و روايان قرآن / 239 ؛ نوع بيست و يکم: شناخت اساتيد عالي و نازل آن /249 ؛ نوع بيست و دوم تا بيست و هفتم: در شناخت متواتر و مشهور و آحاد و شاد و موضوع و مدرج / 253 ؛ نوع بيت و هشتم: در شناخت وقف و ابتدا / 273 ؛ نوع بيست و نهم: الفاظي که لفظاً متصل و معني منفصل‌اند / 293 ؛ نوع سي ام: در اماله و فتح / 297 ؛ نوع سي و يکم : ادغام، اظهار، اخفاء و اقلاب / 305 ؛ نوع سي و دوم: در مدّ و قصر / 313 ؛ نوع سي و سوم: در تخفيف همزه / 319 ؛ نوع سي و چهارم: در چگونگي فرا گرفتن قرآن / 323 ؛ نوع سي و پنجم: در آداب تلاوت قرآن و برنامه تلاوت کننده آن / 337 ؛ نوع سي و ششم: غريب قرآن / 367 ؛ نوع سي و هفتم: آنچه به غير لهجه حجاز در قرآن واقع شده / 457 ؛ نوع سي و هشتم: آنچه در آن به غير لغت عرب واقع است /473 ؛ نوع سي و نهم: در شناخت وجوه و نظائر / 489 ؛ نوع چهلم: در شناخت أدواتي که مفسر به آنها نياز دارد / 507 ؛ نوع چهل و يکم: در شناخت اعراب قرآن / 623 ؛ نوع چهل و دوم: در قواعد مهمي که مفسر به شناخت آنها نيازمند است / 645 ؛ نوع چهل و سوم : در شناخت محکم و متشابه / 9 ؛ نوع چهل و چهارم: در مقدّم و مؤخر قرآن / 41 ؛ نوع چهل و پنجم: در عام و خاص قرآن / 51 ؛ نوع چهل و ششم : در مجمل و مبين قرآن / 61 ؛ نوع چهل و هفتم: در ناسخ و منسوخ قرآن / 69؛ نوع چهل و هشتم: در مشکل قرآن و موهم اختلاف و تناقض در آن / 89 ؛ نوع چهل و نهم: در مطلق و مقيد قرآن / 103 ؛ نوع پنجاهم: در مفهوم و منطوق قرآن / 107 ؛ نوع پنجاه و يکم: در وجوه و مخاطبات قرآن / 111 ؛ نوع پنجاه و دوم: در حقيقت و مجاز قرآن / 121 ؛ نوع پنجاه و سوم: در تشبيه و استعاره هاي قرآن / 139 ؛ نوع پنجاه و چهارم: در کنايات و تعريض / 155 ؛ نوع پنجاه و پنجم: در حصر و اختصاص / 163؛ نوع پنجاه و ششم: در ايجاز و اطناب / 175؛ نوع پنجاه و هفتم: در خير و انشاء/ 241؛ نوع پنجاه و هشتم : در بدايع قرآن / 265 ؛ نوع پنجاه و نهم: در فواصل آيات / 307؛ نوع شصتم: در سرآغاز سوره ها / 333؛ نوع شصت و يکم: در خاتمه هاي سُور / 337؛ نوع شصت و دوم: در مناسبت آيات و سوره ها / 341؛ نوع شصت و سوم : در آيات متشابه / 361؛ نوع شصت و چهارم: در اعجاز قرآن / 367 ؛ نوع شصت و پنجم: در علوم استنباط شده از قرآن / 393؛ نوع شصت و ششم: در أمثال قرآن / 411؛ نوع شصت و هفتم: در سوگندهاي قرآن / 421؛ نوع شصت و هشتم: در جدل قرآن / 427؛ نوع شصت و نهم : آن چه در قرآن از اسم‌ها و کينه ها و ألقاب آمده / 435؛ نوع هفتادم: در مبهمات است / 459؛ نوع هفتاد و يکم: دربارۀ نام‌هاي کساني که آياتي قرآني در باره شان نازل شده / 479؛ نوع هفتاد و دوم: در فضايل قرآن / 481؛ نوع هفتاد و سوم : در بيان افضل و فاضل قرآن / 497؛ نوع هفتاد و چهارم: در مفردات قرآن / 509؛ نوع هفتاد و پنجم: در ويژگي‌هاي قرآن / 517؛ نوع هفتاد و ششم: در رسم الخط و آداب نوشتن آن /527؛ نوع هفتاد و هفتم : در شناخت تفسير و تأويل قرآن و بيان فضيلت و نياز به آن / 549؛ نوع هفتاد و هشتم : در شناخت شروط مفسّر و آداب تفسير / 577؛ نوع هفتاد و نهم: در غرايب تفسير / 587 ؛ نوع هشتادم: در طبقات مفسّرين / 589.
البرهان في علوم القرآن[3]، بدر الدّين محمّد بن عبدالله الزّرکشي، دارالمعرفة؛ مناهل العرفان، محمد عبدالعظيم الزّرقاني.
فهرست اجمالی کتاب: المبحث الأول في معني علوم القرآن / 9؛ المبحث الثاني في تاريخ علوم القرآن /21 ؛ المبحث الثالث في نزول القرآن /30؛ المبحث الرابع في أول ما نزل و آخر ما نزل من القرآن / 66 ؛ المبحث الخامس في أسباب النزل/76؛ المبحث السادس في نزول القرآن علي سبعة أحرف / 98 ؛ المبحث السابع في المکي و المدني من القرآن الکريم / 135 ؛ المبحث الثامن في جمع القرآن الکريم و ما يتعلق به / 167 ؛ المبحث التاسع في ترتيب آيات القرآن و سوره /234 ؛ المبحث العاشر في کتابة القرآن و رسمه و مصاحفه /250 ؛ المبحث الحادي عشر في القرءات و القراء و الشبهات فيها / 284 ؛ المبحث الثاني عشر في التفسير و المفسرين و ما يتعلق بهما / 4 ؛ المبحث الثالث عشر في ترجمة القرآن و حکمها تفصيلاً/76.
مبانی تفسیر قرآن
مبانی تفسیر قرآن، سیدرضا مؤدب، انتشارات دانشگاه قم؛
فهرست اجمالی کتاب: فصل اول: تعاریف (مبانی، تفسیر، تأویل، قواعد، منابع، روشها، گرایشها) فصل دوم: انواع و اقسام مبانی (کلامی، روشی، گرایشی، صدوری، دلالی) فصل سوم: قدسی بودن قرآن( الهی بودن، سلامت نص، حکیمانه بودن) فصل چهارم: نص و قرائت واحد قرآن؛ فصل پنجم: امکان و جواز تفسیر؛ فصل ششم: حجیت ظهور قرآن؛ فصل هفتم: نیاز مخاطبان قرآن به تفسیر و بررسی علل آن؛ فصل هشتم: ساختار چند معنایی قرآن؛ فصل نهم: زبان قرآن؛ فصل دهم: منابع تفسیر؛ فصل یازدهم: انسجام و پیوستگی آیات؛ فصل دوازدهم: جامعیت قرآن.
منطق تفسیر قرآن 1 (مبانی و قواعد تفسیر قرآن) ، محمدعلی رضایی اصفهانی، جامعة المصطفی العالمیة؛
فهرست اجمالی کتاب: بخش اول: مبانی تفسیر (تفسیر، تأویل، بطون قرآن)؛ بخش دوم: قواعد تفسیر (قواعد مشترک تفسیر و علوم قرآن، قواعد خاص تفسیر)
قواعد التفسیر لدی الشیعة و السنة ، محمد فاکر میبدی.
فهرست اجمالی کتاب: الباب الاول: القواعد العامة الفصل الاول: القواعد المشترکه بین العلوم (1. قاعدة فی العنایة بلغة العرب؛ 2. قاعدة فی مراعاة النحو و الاعراب؛ 3. قاعدة فی العنایة بالتمییز بین الحقیقة و المجاز؛ 4. قاعدة فی العنایة بالاشتراک فی الالفاظ؛ 5. قاعدة فی العنایة بترادف الالفاظ؛ 6. قاعدة فی العنایة بوجود الوجوه و النظائر؛ 7. قاعدة فی العنایة بالتشبیه و التمثیل؛ 8. قاعدة فی العنایة بالاستعاره و الکنایة؛ 9.قاعدة فی العنایة بتبیین التقدیم و التأخیر؛ 10. العنایة بموارد الحذف؛ 11. قاعدة التضمینبموارد الحذف؛ 11. قاعدة التضمین؛ 12. قاعدة فی العنایة بموارد الالتفات.)
الفصل الثانی: القواعد المشترکة بین التفسیر و الفقه (1. قاعدة فی حجیة الظواهر؛ 2. قاعدة فی اعتبار الاصول اللفظیة؛ 3. قاعدة فی العنایة بالعام و الخاص؛ 4. قاعدة فی العنایة بوجود المطلق و المقید؛ 5. قاعدة فی ضرورة تبیین مجمل القرآن بمبینه؛ 6. قاعدة فی امکان استخدام اللفظ فی اکثر من معنیً واحد؛ 7. قاعدة فی العنایة بالمفاهیم و حجیتها؛ 8. قاعدة فی بیان المراد من الاوامر فی القرآن؛ 9. قاعدة فی بیان المراد من النواهی فی القرآن؛ 10. قاعدة فی التوجه الی اعتبار الدلالات).
الباب الثانی: القواعد الخاصة بالتفسیر: الفصل الاول: القواعد الخاصة بالتفسیر مطلقاً: (1. قاعدة فی حجیة ظواهر القرآن؛ 2. قاعدة فی اعتبار السیاق؛ 3. قاعدة فی الجری و التطبیق؛ 4. قاعدة فی ترابط الآیات و تناسب‌ها؛ 5. قاعدة فی خطابات القرآن؛ 6. قاعدة فی العنایة بموارد النسخ؛ 7. قاعدة فی الحذر من التفسیر بالرأی؛ 8. قاعدة فی ارجاع متشابه القرآن الی محکمه؛ 9. قاعدة فی العنایه باسباب النزول؛ 10. قاعدة فی العنایة بخصائص الکلام). الفصل الثانی: القواعد الخاصه بالتفسیر الموضوعی.
روشها و گرایش‌های تفسیری
پس از مطالعه اصول و مبانی، نوبت به آشنایی با روشها، گرایشها، مکاتب تفسیری، مفسران و تفسیرهای مهم شیعه و سنی میرسد که منابع ذیل میتواند مددکار قرآن پژوهان باشد:مکاتب تفسیری (3جلد)، علی‌اکبر بابایی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت؛تاریخ تفسیر(2جلد)، همو، همان؛تفسیر و مفسران (2جلد)، محمدهادی معرفت، مؤسسه التمهید؛روشهای تفسیر قرآن، سیدرضا مؤدب، انتشارات دانشگاه قم؛
فهرست اجمالی کتاب: تفسیر در دوران صحابه، ویژگی‌های تفسیری دوران صحابه، تفسیر در دوران تابعین، مکاتب تفسیری در عصر تابعین، ویژگی‌های تفسیر در دوره تابعین، ارزش تفسیر تابعین، نقش اهل بیت (ع) در تفسیر قرآن، تفسیر شیعه، روشهای تفسیری (قرآن به قرآن، روایی، ادبی، بلاغی و بیانی، لغوی، فقهی، کلامی، فلسفی، عرفانی، تربیتی، اجتماعی، علمی- تجربی، جامع).
فرایند تفسیر
با آگاهی از مباحث یاد شده، لازم است فرایند تفسیر نیز مد نظر قرار گیرد. یادآور می‌شویم که متأسفانه منابع یاد شده آن چنان که باید، بین مباحث مورد اشاره تفکیک قائل نشده‌اند و تا حدودی همپوشی قسم‌ها و تداخل مقسم‌ها در آنها دیده میشود. در باره فرایند تفسیر مناسب‌ترين کتاب روش‌شناسی تفسیر قرآن کریم نوشته علی‌اکبر بابایی و دیگران مي‌باشد که با نام روش تفسیر قرآن خلاصه شده است.
فهرست اجمالي مطالب كتاب:
الف) برخي از قواعد تفسير: (1. در نظر گرفتن قرائت صحيح؛ [كه مي‌توان آن را مبناي قرائي مترجم دانست.] 2. توجه به مفاهيم كلمات در زمان نزول (شامل: اطمينان نكردن به معاني ارتكازي، توجه به معاني زمان و مكان نزول، و آگاهي از همه معاني و فرق نهادن بين حقيقي و مجازي)؛ 3. در نظر گرفتن قواعد ادبيات عرب ؛ 4. در نظر گرفتن قراين [برخي قراين از اين قرار است: فضاي نزول (سبب نزول، فرهنگ زمان نزول و...)، فضاي سخن (ويژگي‌هاي گوينده سخن، ويژگي‌هاي مخاطب، مقام، لحن و...)، آيات، روايات معصومين، ضروريات ديني، سياق (در واژه، جمله و آيه) و جز آنها]؛ 5. استفاده از دلايل قطعي و يا آنچه به منزله آن (علم و يا علمي) است. )
ب) منابع تفسير: قرآن، روايات، منابع لغوي، منابع تاريخي، عقل ودستاوردهاي تجربي.
ج) علوم مورد نياز مفسر: علوم ادبي، بلاغي، علوم قرآن، علوم استنباط معرفتي ديني (اصول فقه و فقه)، علوم حديث (رجال و درايه)، علم كلام، علم تاريخ و علم موهبت.
د) شرايط مفسر: ممارست در تفسير يا ملكه استنباط و فراهم بودن زمينههاي لازم ذهني و روحي.
نکته پایانی این که در فرایند تفسیر بحث واژه‌شناسی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. این بحث میتواند از ابعاد گوناگونی مورد توجه قرار گیرد که آگاهی از جهت کاربردی آن برای تفسیر پژوهان ضرورت دارد، ولی این مطلب متأسفانه در منابع یاد شده به فراموشی سپرده شده و تقریبا مطلب قابل توجهی در این رابطه مطرح نشده است؛ از این رو این بحث را باید در جایی دیگر جستجو کرد. نگارنده در کتاب درسنامه ترجمه (اصول، مبانی و فرایند ترجمه قرآن)، پیوست شماره 1 با عنوان «قاموس شناسی و مراجعه صحیح به آنها» (ص243-279) به این موضوع پرداخته است.
قرآن پژوه پس از به دست آوردن آگاهی‌های لازم از منابع یاد شده و مانند آنها، به سراغ تفسیر آمده و مطالعات خویش را تکمیل می‌کند. نقد و بررسی
این فهرست هرچند پیشنهاد نگارنده در کتاب پرسمان علوم قرآنی (ویرایش دوم) است، لیکن پس از ارائه فهرست کتابهای ارزشمندی تألیف شد که می‌باید در تجدید نظر به فهرست اضافه شود، همچنین برخی منابع موجود که در فهرست نیامده نیز لازم است به فهرست اضافه شود که در ادامه در فهرست پیشنهادی تدبیر خواهد شد.
سوم. سیر مطالعاتی مختصر1
سیر مطالعاتی پیشنهاد مؤسسه عالم آل محمد وابسته به حوزه علمیه امام خمینی (ره) سال 1396:
سطح مقدماتی: قرآن در اسلام، علامه طباطبائی؛ درسنامه علوم قرآنی (سطح1)، حسین جوان‌آراسته؛ آموزش علوم قرآنی، محمدهادی معرفت.
سطح متوسط: درسنامه علوم قرآنی (سطح2)، حسین جوان آراسته؛ علوم قرآنی، محمدهادی معرفت؛ علوم قرآن؛ تاریخ قرآن؛ پژوهشی در تاریخ قرآن کریم.
برخی کتابهای مرجع در علوم قرآنی عبارت‌اند از: البرهان فی علوم القرآن، زرکشی؛ الاتقان فی علوم القرآن، سیوطی؛ التمهید فی علوم القرآن، معرفت؛ علوم القرآن عند المفسرین، جمعی از محققان.
نقد و بررسی
به نظر میرسد در عین این‌که فهرست ساده‌ای و مناسبی ارائه شده، لیکن کتاب «پژوهشی در تاریخ قرآن کریم» کمی فراتر از سطح متوسط باشد و کتابهای مناسب‌تری برای این سطح وجود دارد که از قلم افتاده است. گذشته از این، این فهرست نیز مانند فهرست قبلی، مشتل بر همه شاخه‌های اصلی علوم قرآن نیست و نیاز به تکمیل دارد.
چهارم. سیر مطالعاتی مختصر2
یکی از نویسندگان در فضای مجازی فهرست ذیل را برای مقطع کارشناسی پیشنهاد کرده است:
درآمدی بر تاریخ قرآن، مجید معارف؛
تاریخ قرآن، محمود رامیار؛
تاریخ قرآن، محمدهادی معرفت؛
علوم قرآنی، همو؛
البیان فی تفسیر القرآن، ابوالقاسم خوئی، ترجمه سیدجعفر حسینی؛
الاتقان فی علوم القرآن، جلال الدین سیوطی؛
اسباب النزول، محمدباقر حجتی.
نقد و بررسی
در این فهرست منابع مناسبی معرفی شده لیکن اشکالاتی نیز به نظر میرسد:
1. منابع مورد مطالعه و منابع مرجع از هم تفکیک نشده است.
2. برخی منابع مانند اسباب النزول فرع و نقد بخشی از کتاب الاتقان سیوطی است و مناسب سطح مقدماتی و کارشناسی نیست و اگر قرار باشد، موضوعات به صورت جزئی دیده شود، منابع بسیار دیگری قابل ذکر است.
3. برخی منابع در بین اساتید این رشته شناخته شده و محل رجوع (هرچند در مرحله آموزش و برای معرفی به دانش‌پژوهان خود) نیستند و نویسندگان آنها نیز تمحض علمی‌شان علوم قرآن نیست.
4. چینش منابع نیز مناسب نیست و اگر دانش‌پژوه بخواهد با اولویت کتاب‌ها را مطالعه کند، مسیر مناسبی طی نکرده است.
5. برخی منابع جزو منابع مرجع به شمار می‌رود و برای سطوح مقدماتی و متوسط مناسب نیست مانند مطالعه کامل الاتقان. (ii)
4. سیر مطالعاتی پیشنهادی
بررسی سیرهای مطالعاتی پیش‌گفته و بررسی مشترکات آنها و نیز ملاحظه آسیب‌های بیان شده، ما را به سیر مطالعاتی دیگری در سه سطح مقدماتی، متوسط و پیشرفته می‌رساند؛ البته آنچه در ذیل می‌آید، در حقیقت منابع اصلی آموزش است؛ یعنی دانش‌پژوه و علاقه‌مند لازم است کتاب را کامل مطالعه کند و روشن است که در هر سطحی کتابهای مرجع و فرعی نیز وجود دارد که از فهرست‌های پیشین به دست می‌آید. همچنین باید دانست که این منابع مشترکاتی دارند و گاه مشترکات به حدی هستند که مطالعه یکی خواننده را از مطالعه کتاب دیگر مستغنی می‌کند؛ برای مثال، کتاب «قواعد تفسیر» تکمیل شده دو باب کتاب «روش‌شناسی تفسیر قرآن کریم» است و مطالعه آن که مناسب‌تر است، دانش‌پژوه را از دو باب یاد شده بی نیاز می‌کند، لیکن روش‌شناسی تفسیر قرآن کریم مطالب مفید دیگری نیز دارد که قواعد تفسیر کفایت کننده از آن نیست. این اشکال از این رو است که این کتاب‌ها بدون هماهنگی با هم و بدون پشتوانه سیر مطالعاتی نگاشته شده‌اند:
سطح عمومی
آموزش علوم قرآنی، محمدهادی معرفت؛
درسنامه علوم قرآنی (سطح1)، حسین جوان‌آراسته؛
قرآن در اسلام، سیدمحمدحسین طباطبائی؛
سطح کارشناسی/ مقدماتی
علوم قرآنی، محمدهادی معرفت؛
درسنامه علوم قرآنی (سطح 2)، حسین جوان‌آراسته؛
پرسمان علوم قرآنی (ویرایش دوم)، سیدمحمدحسن جواهری؛
مبانی تفسیر قرآن، سیدرضا مؤدب؛
روشهای تفسیر قرآن، همو؛
سطح ارشد/ متوسط
مختصر التمهید/ علوم قرآنی، محمدهادی معرفت؛
روش‌شناسی تفسیر قرآن (خلاصه روش‌شناسی تفسیر قرآن کریم)، زیر نظر رجبی؛
قواعد تفسیر، علی‌اکبر بابائی؛
سطح عالی
الف) کتابهای جامع و یا نسبتاً جامع
البرهان فی علوم القرآن، بدرالدین زرکشی؛
الاتقان فی علوم القرآن، جلال الدین سیوطی؛
التمهید فی علوم القرآن، محمدهادی معرفت؛
مناهل العرفان، محمد عبدالعظیم زرقانی؛
البیان فی تفسیر القرآن، ابوالقاسم خویی؛
علوم القرآن عند المفسرین، جمعی از محققان؛
ب) تک‌نگاری‌های مهم
تذکر: منابع تک‌نگاری بسیار وسیع است. برخی تک‌نگاری‌ها در نقد فصل یا فصولی از منابع جامع و مرجع نگارش یافته‌اند (مانند اسباب النزول، سیدمحمدباقر حجتی و جز آن) ولی در ذیل تنها به برخی از مهم‌ترین منابعی که بیشتر محل رجوع اساتید و دانش‌پژوهان است و یا نسبت به منابع اصلی کامل‌تر و به سبک آموزش نزدیک‌تر است، اشاره شده و از پرداختن به فصول موسوعات و منابع مرجع و جامع که مرتبط با موضوعات است، به جهت ضیق مجال خودداری شده است.
وحی: وحی‌شناسی، مصطفی کریمی؛ نقد و بررسی چیستی وحی قرآنی در نگاه نومعتزله، جوادگلی؛
زبان قرآن: تحلیل زبان قرآن و روش‌شناسی فهم آن، سعیدی روشن؛ زبان دین و قرآن، ابوالفضل ساجدی؛ زبان قرآن، حمید آریان؛
تاریخ قرآن: نزول قرآن و رؤیای هفت حرف، رضا مؤدب؛ تاریخ قرآن، محمود رامیار؛ پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، سیدمحمدباقر حجتی؛ تاریخ قرآن، زنجانی؛ حقايقى مهم پيرامون قرآن، سيدجعفر مرتضى عاملى، ترجمه سيدحسن اسلامى؛ جمع القرآن (2جلد)، شهرستانی؛ کاوشی در تاریخ جمع قرآن (تحقیقی پیرامون توقیفیت ترتیب سوره‌های قرآن کریم)، سیدمحمدعلی ایازی؛ تاريخ جمع قرآن، سيدمحمدرضا جلالى نائينى؛ رسم الخط مصحف، غانم قدورى الحمد، ترجمه يعقوب جعفرى؛
تحریف‌ناپذیری: تحریف‌ناپذیری قرآن کریم، محمدهادی معرفت (ترجمه1: محمد ؟؟؟؛ ترجمه2: علی نصیری)؛ نزاهت قرآن از تحریف، عبدالله جوادی آملی؛ تحريف ناپذيرى قرآن، فتح الله نجارزادگان (محمدى)؛ التحقيق في نفي التحريف عن القرآن، سيدعلى حسينى ميلانى؛ مدخل التفسير (ص181- 296)، محمد فاضل لنكرانى؛ برهان تاریخی بر تحریف‌ناپذیری قرآن کریم، سیدمحمدحسن جواهری[4]؛
تاریخ قرائات: الحجة للقراء السبعة، ابو على الحسن بن عبد الغفار الفارسى (377 ق)؛ الحجة في القراءات السبع، ابن خالويه (370ق)؛ جامع البيان في القراءات السبع، ابو عمرو عثمان بن سعيد الدانى (444ق)؛ تحبير التيسير في القراءات، بن الجزرى (833/ 838 ق)؛ قراء سبعه و قرائات سبع، محمدعلی لسانی فشارکی؛
اعجاز قرآن: اعجاز و تحدی و نقد شبهات، سیدمحمدحسن جواهری؛ اعجاز بیانی و تأثیری، همو؛ اعجاز علمی و تشریعی، همو؛
محکم و متشابه: پژوهشی در محکم و متشابه، محمد اسعدی و سیدمحمود طیب حسینی؛
ناسخ و منسوخ: نسخ در قرآن، نقد نظریه انکار نسخ در قرآن، عزت‌الله مولایی‌نیا؛ النسخ فی القرآن الکریم، دراسة تشریعیة، تاریخیة، نقدیة، مصطفی زید؛
اصول، مبانی و قواعد تفسیر: بازخوانی مبانی تفسیر قرآن، سیدمحمدرضا صفوی؛ قواعد التفسیر لدی الشیعة و السنة، محمد فاکرمیبدی؛ مبانی تفسیر عرفانی، سیداسحاق حسینی کوهساری؛ قواعد تفسیر روایی، محمد فاکرمیبدی؛
تفاسیر و مفسران و روشها و گرایش‌های تفسیری: مکاتب تفسیری (3جلد)، علی‌اکبر بابائی؛ تاریخ تفسیر (2جلد)، همو؛ تفسیر و مفسران (2جلد)، محمدهادی معرفت؛ جریان‌های تفسیری (2جلد)، محمداسعدی و دیگران؛
تجوید: التمهيد في علم التجويد، ابن الجزرى (833/ 838 ق)؛ پژوهشی در علم تجوید، ابوالفضل علامی؛ تجوید جامع، ابراهیم پورفرزیب.
تذکر
1. در نرم‌افزار مشکاة که اخیرا با عنوان «؟؟؟» تکمیل و عرضه شده، صدها کتاب در موضوع‌های فوق وجود دارد که از طریق انتخاب (دامنه نمایش)، و تنظیم فهرست بر اساس موضوع، می‌توان به صورت تخصصی به فهرست کتابهای ذیل هر موضوع دست یافت.
2. کتابهای ذیل که بعضاً با اهداف و روشهای متفاوت به گردآوری منابع و آثار و تألیفات علوم قرآنی پرداخته‌اند، می‌توانند پژوهشگران این دانش را برای دسترسی به منابع بیشتر در موضوعات مورد علاقه یاری رسانند، هرچند باید دانست که هیچ‌یک کامل نیست:
تاریخ علوم قرآنی و پیشینه، اهم منابع و سیر موضوعی نگارش‌ها، محمدتقی دیاری بیدگلی؛
این کتاب بسیاری از تألیفات علوم قرآنی را در شانزده فصل ذیل و بر اساس تاریخ تألیف گزارش کرده است:
پیشینه علوم قرآن، فضائل قرآن، قرائات قرآن، نگارش، گردآوری و رسم الخط قرآن، نقطه و اعراب‌گذاری قرآن، مکی و مدنی، اسباب نزول قرآن، مبهمات قرآن، مفردات قرآن (واژگان غریب؛ وجوه و نظائر؛ واژگان معرّب)، تحریف‌ناپذیری قرآن، اعجاز قرآن، فقه‌پژوهی قرآنی، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ در قرآن.
فرهنگ‌نامه علوم قرآن (علوم و تألیفات)، ابراهیم اقبال؛
این کتاب در سه فصل و هر فصل در بخش‌هایی تنظیم شده است که عبارت‌اند از:
فصل اول: تعریف و تقسیم علوم قرآن
در دو بخش: تعریف علوم قرآن و تقسیم علوم قرآن.
فصل دوم: تک‌علم‌ها و تک‌نگاری‌های علوم قرآن
در نه بخش: نزول قرآن، قرائات، کتابت و تقسیمات قرآن، اعراب قرآن، فضائل قرآن، واژه‌شناسی قرآن، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، اعجاز و بلاغت قرآن.
فصل سوم: مجموعه‌های علوم قرآن
1. سیر مجموعه‌های علوم قرآن؛ 2. فهرست تألیفات علوم قرآن (فهرست تاریخی مجموعه‌های علوم قرآن؛ فهرست تاریخی برخی مقدمات تفاسیر و مجموعه‌های حدیثی؛ فهرست الفبایی آثار معاصران؛ فهرست تألیفات تاریخ قرآن).
معجم مصنفات القرآن الکریم، علی شواخ اسحاق؛
این کتاب در چهار جلد و فصول ذیل تنظیم شده است: آیات قرآن، احرف قرآن، احکام قرآن، اسباب النزول، اعجاز و بلاغت قرآن، اعراب القرآن، تجوید، ترجمه‌ها و تحقیقات خارجی قرآن، تفسیر، دراسات قرآنی، رسم الخط، غریب القرآن، فضائل القرآن، قرائات، لغات قرآن، مبهمات، محکم و متشابه، معانی القرآن، ناسخ و منسوخ، وجوه و نظائر.
معجم الدراسات القرآنیة، ابتسام مرهون صفار؛
مؤلف کتاب پژوهش‌های علوم قرآنی را در دوازده شاخه اسباب النزول، اعجاز القرآن، اعراب القرآن، تفسیر، جمع و تدوین و نگارش قرآن، علوم قرآن، فضائل قرآن، قرائات، قصص، متشابه، فرهنگ‌های قرآنی و ناسخ و منسوخ گرد آورده است.
اعلام الدراسات القرآنیة فی خمسة عشر قرناً، تألیف مصطفی صاوی جوینی.
بسم الله الرحمن الرحیم
