مهندسی جلد دوم: گفته شد که اصل اعجاز قرآن با تحدی و عدم حضور یا شکست مخاطبان در میدان مبارزه ثابت است، لیکن در چرایی آن اختلاف نظر وجود دارد. برخی به دلایل عقیدتی به نظریه صرفه گرایش نشان دادند؛ برخی نیز که نتوانستند با نظریه‌های ساده در خصوص وجوه اعجاز درونی (مانند نظم، سبک، بلاغت و مانند این‌ها) به‌ویژه در قرون نخست بعد از نزول قرآن، به آرامش برسند، به نظریه صرفه- که پیش‌تر بی‌پایگی آن بررسی و اثبات شد- پناهنده شدند. از نظریه صرفه که بگذریم، ناگزیریم وجه اعجاز درونی قرآن را با توجه به سطح درک مخاطبان زمان نزول قرآن، در اعجاز بیانی بیابیم؛ اما بررسی نظریه‌های اعجاز بیانی و اعتراف دانشمندان قرآن پژوه ـ که در جلد نخست گذشت و در پیشینه‌شناسی این جلد بیشتر مورد توجه قرار خواهد گرفت ـ به‌خوبی نشان می‌دهد هیچ‌گاه نظریه‌های ارائه شده نتوانسته درک واقعی آن‌ها را گزارش کند، هرچند در حد خود فراتر از توان جن و انس باشد؛ ازاین‌رو رفته‌رفته نشانه‌های وجهی برتر و دقیق‌تر که به قول خطّابی تنها به افراد خاصی اختصاص دارد، ظاهر گردید که همان اعجاز تأثیری قرآن کریم است.

بنابراین، به دلیل اعجاز بودن، حتی اگر در شناخت همه‌ جانبه اعجاز تأثیری ناکام بمانیم ـ چنان‌که در شناخت اعجاز بیانی نیز تنها به توفیقاتی دست یافتیم که البته همان توفیقات اندک به باور نگارنده قادر است اعجاز قرآن را بار دیگر و از طریق تبیین درونی اثبات کندـ چیزی از حقیقت و جایگاه آن کاسته نمی‌شود.

گفتنی است اعجاز تأثیری با این‌که بسیار بر آن تأکید شده، لیکن هیچ‌گاه آن‌چنان‌که باید، مورد توجه قرار نگرفته است. این وجه اعجاز که در منابع مختلف عناوینی مختلف یافته، گاه ذیل مباحث مرتبط با اعجاز بیانی طرح شده و گاه دامنه‌ای وسیع‌تر داشته و بر اعجاز بیانی سایه انداخته است. بسیاری نیز بدون تصریح به آن، آگاهانه یا ناآگاهانه، به مقتضای آن سخن گفته‌اند. برخی نیز بی‌تفاوت از کنار آن گذشته‌اند؛ بنابراین، آنچه اهمیت بلکه ضرورت بحث درباره این موضوع را آشکار می‌کند، فقدان تحقیقی درخور است که درباره آن از ابعاد گوناگون کاوش نموده، مسائل پیرامونی و کارکرد آن را به بحث بگذارد؛ ازاین‌رو با توجه به این ضرورت، نگارنده کوشیده ضمن گزارشی اجمالی از دیدگاه‌های طرفداران این نظریه، در حد وسع خود به تحلیل و بررسی آن‌ها پرداخته و از رهگذر آن، به تحلیلی تازه دست یابد که با مجموعه قرائن و شواهد بیشترین همخوانی را داشته و به حقیقت نزدیک‌تر باشد.[1]

 

 

[1]. عمده مباحث این بخش از رساله دکتری نگارنده که به بررسی نظریه‌های اعجاز تأثیری اختصاص دارد، اقتباس شده است.