یادداشتهای سید محمدحسن جواهری

نام مفسر

تاریخ

مذهب

توضیحات

1

امام علی (ع)

ق 1

امام اول شیعیان

بزرگ‌ترین صحابی پیامبر(ص) بلکه جان پیامبر(ص)

2

امام حسن و امام حسین(ع)

ق 1

امام دوم و سوم شیعیان

برترین صحابیان پیامبر(ص)

3

عبد الله بن مسعود (ابن ام عبد)

م 32ق

احتمالا شیعه

صحابی پیامبر(ص) و شاگرد امیر المومنین(ع) و به اعتقاد بسیاری مورد ثقه است، ولی در مصحف وی تغییراتی نسبت داده شده که مورد پذیرش نیست.

4

ابیّ بن کعب الانصاری الخزرجیّ (ابو المنذر)

م19یا21یا22یا30ویا31ق

شیعه

صحابی پیامبر(ص)، کاتب وحی، شیعه، ثقه و مورد اعتماد است.

5

عبدالله بن عباس

سه سال قبل از هجرت- م 68ق

شیعه

صحابی پیامبر(ص)، شیعه، شاگرد حضرت علی(ع) و مورد ثقه است؛ اما روایات بسیاری وضع و به وی نسبت داده شده است؛ از این رو روایات منقول از وی باید به دقت بررسی شود.

6

جابر بن عبدالله انصاری

م 78ق

شیعه

صحابی بزرگ پیامبر(ص)، شیعه و مرید اهل بیت(ع)، ثقه و مورد اعتماد است.

7

میثم تمار

ش:   60ق

شیعه

از بزرگان تابعین و حواری حضرت علی(ع) و پاک‌باخته او بود.

8

علقمة بن قیس (نخعی)

م62ق

احتمالا شیعه

عسقلانی او را جزو صحابیان دانسته است. یار امیر المؤمنین(ع)، شاگرد و ملازم ابن مسعود و ثقه است.

مسروق بن اجدع

م63ق

احتمالا سنی

از تابعین است. به نقل از همسرش، وی حضرت علی(ع) را سبّ می‌کرده، ولی در پایان عمر پشیمان شده است.

10

عمروبن شرحبیل

م63ق

نا مشخص

از تابعین است. رجال شناسان شیعه در مورد وثاقت یا عدم وثاقت وی سخنی نگفته‌اند. در مجمع البیان یک روایت از وی نقل شده است.

11

عبیدة بن قیس بن عمرو سلمانی کوفی

م 72ق

احتمالا شیعه

تابعی و از یاران حضرت علی(ع) و ثقه نزد اهل سنت می‌باشد، و نزد شیعه مورد توثیق عام ابن قولویه در کامل الزیارات است.

12

مره هَمْدانی کوفی

م 76ق

نا مشخص و

احتمالا سنی

تابعی و بر اساس برخی خبرها، از دشمنان حضرت علی(ع) است.

13

زرّ بن حُبیش

م81یا82 و یا 83ق در 127سالگی

احتمالا شیعه

ایام جاهلیت را درک کرد، ولی موفق به دیدار پیامبر (ص) نشد. تابعی و از دوستداران حضرت علی(ع) بوده است. وثاقت وی مشخص نیست.

14

ابو العالیه رُفَیْع بن مهران ریاحی بصری

م 93ق

احتمالا سنی

به نقل ابن حجر، جاهلیت را درک کرد و دو سال پس از رحلت پیامبر(ص) مسلمان شد. از تابعین، راویان صحاح سته اهل سنت و نزد آنان موثق است، ولی در باره وثاقت او در کتب شیعه مطلبی نیامده است.

15

ابو سلیمان زید بن وهب جُهنی کوفی

م93 یا 83ق

نا مشخص

از تابعین و راویان صحاح سته و موثق نزد اهل سنت و از اصحاب حضرت علی(ع) است. صدوق(ره) اعتراض او بر ابوبکر در تصاحب خلافت را نقل کرده، ولی در باره وثاقت او در کتب شیعه مطلبی نیامده است.

16

سعید بن مسیّب

15/19-94ق

شیعه

تابعی و از یاران امام زین العابدین(ع)، و نزد بیش­تر رجالیان شیعی، ثقه و مورد اعتماد است.

17

سعید بن جبیر

ش:  46-95ق

شیعه

تابعی و از یاران پاک‌باخته حضرت علی(ع)، ثقه و مورد اعتماد است.

18

ابراهیم نخعی

م 96ق

احتمالا شیعه

تابعی و از فقها و مفسران مدرسه تفسیری کوفه و به نقل شیخ طوسی از اصحاب امام سجاد(ع) بوده است. مامقانی در نقل روایت، او را حَسَن دانسته است.

19

ابوصالح میزان بصری

م 100ق به بعد

احتمالا سنی

از تابعین و از شاگردان ابن عباس است. شیخ مفید او را تمجید کرده است. راوی کتاب تنویر المقباس منسوب به ابن عباس است، ولی با این احوال وثاقت او نزد شیعه ثابت نیست.

20

ابو القاسم ضحاک بن مزاحم هلالی خراسانی

م 102/105ق

شیعه

تابعی و به قول شیخ طوسی از اصحاب امام سجاد(ع) است،‌ ولی مامقانی او را امامی مجهول دانسته است.

21

جابر بن زید (ابو شعثاء اَزُدی بصری)

21-93/103ق

سنی

وی تابعی و جانشین حسن بصری در مقام فتوا بوده است. وی نزد اهل سنت موثق است، ولی در کتب شیعه از وی یاد نشده است.

22

مجاهد بن جبر (یا جبیر) مکی

21-104ق

ظاهرا سنی

تابعی و نویسنده تفسیر مجاهد و نزد اهل سنت او موثقان است. وی نزد شیعه توثیق خاص ندارد، جز این‌که از راویان تفسیر قمی و مشمول توثیق عام آن است؛ البته برای کسانی که به آن باور دارند؛‌ زیرا هم در استناد آن تفسیر به علی بن ابراهیم قمی و هم در دلالت جمله‌ای که در مقدمه آن ذکر شده و توثیق عام از آن استفاده می‌شود، گفتگو است.

23

ابو عبد الرحمان طاووس بن کیسان یمانی

م 106ق

نا مشخص و احتمالا شیعی

تابعی، ایرانی الاصل، از اصحاب امام سجاد (ع) و و  به گفته ابو نعیم، بیشتر روایاتش از ابن عباس است. وثاقتش نزد اهل سنت ثابت است، ولی رجالیان شیعی در باره او گفتگو کرده‌اند. استاد معرفت از او به بزرگی یاد کرده است. 

24

ابو عبدالله عِکرِمة بن عبد الله بربری هاشمی

27-107ق

نا مشخص

تابعی و غلام مراکشی ابن عباس بود. به گفته استاد معرفت او از مستبصران است، ولی منابع شیعی تصریحی در این باره ندارد و آرای تفسیری او مؤید غیر شیعی بودن او است. ایشان با استناد به توثیقات اهل سنت در باره عکرمه و برخی روایات شیعی، تلاش کرده او را از برخی اتهام‌ها مانند گرایش به باورهای خوارج، پاک کند.

25

عامر شعبی (ابو عمرو عامر بن شراحیل شعبی کوفی)

20-109ق

نا مشخص

تابعی و به گفته آیت الله خویی، دشمن حضرت علی(ع) بوده است؛ اما روایاتی از وی نقل شده که التزامش را به ولایت امیر المؤمنین نشان می‌دهد، همچنان که روایات معارض نیز موجود است؛ از این رو وثاقت و مذهب وی معلوم نیست.

26

حسن بصری (ابو سعید حسن بن ابی الحسن  بصری)

21-110ق

نامشخص

تابعی و جزو زهاد ثمانیه، که برخی از آن‌ها از یاران حضرت علی(ع) و برخی جزو دشمنان آن حضرت بوده‌اند. در باره مذهب و وثاقت او سخن بسیار است، ولی در مجموع، دلیل و سند بدون معارضی در وثاقت او در دسترس نیست.

27

ابو الحسن عطیة بن سعد عَوفی جدلی کوفی

م 111ق

شیعه

تابعی و از ارادتمندان اهل بیت (ع) و از اصحاب امام باقر(ع) بوده است. باید توجه داشت که این عطیه با عطیه دیگری که معروف به بکالی است، فرق می‌کند. در هر صورت، به ثقه بودن او نیز تصریح نشده و مامقانی در نتایج التنقیح او را امامی مجهول توصیف کرده است.

28

ابو محمد عطاء بن ابی رَباح قریشی ملکی

27-114/115ق

شیعه

تابعی و از راویان تفسیر قمی است که به نظر برخی، مشمول توثیق عام مقدمه آن تفسیر می‌باشد. وی از جمله راویان برخی روایات امامت اهل بیت(ع) است. گفتنی است ظاهرا شخص دیگری به نام عطاء بن ریاح وجود دارد که از اصحاب حضرت علی(ع) و مخلّط (از نظر رجالی سضعیف) بوده است.

29

قتادة (ابو الخطاب قَتادة بن دِعامه سدوسی بصری)

61-117ق

سنی

تابعی و به گفته محدث قمی، از جمله کسانی است که "ادعای سلونی قبل ان تفقدونی" کرد. امیر المؤمنین(ع) فرمود: "این کلمه را بعد از من جز مدّعی کذّاب نمی‌گوید" از این رو به گفته‌های او اعتماد نمی‌شود.

30

ابو حمزه محمد بن کعب قُرَظی مدنی

بنا به قولی: 40-120ق

نا مشخص

تابعی و گویا از موالیان اهل بیت(ع) بوده،‌ ولی در منابع شیعی از او سخن به میان نیامده است.

31

ابو الحسن زید بن علی بن الحسین (ع) هاشمی مدنی

79-121ق

شیعه

تابعی، فرزند امام سجاد(ع)، جلیل القدر و مورد اعتماد است.

32

سُدِّی کبیر (ابو محمد اسماعیل بن عبد الرحمان کوفی)

م 127ق

شیعه

تابعی است و براساس برخی سخنان اهل سنت در باره او و مدح او در کتب شیعه، به ضمیمه برخی قراین وثاقت او به دست می‌آید.

33

جابر جعفی (ابو عبدالله یا ابو زید جابر بن یزید جعفی کوفی)

م128ق

شیعه

تابعی، از بزرگان شیعه و از اصحاب ویژه امام باقر(ع) و امام صادق(ع) و نزد شیعه و سنی موثق است.

34

یحیی بن یَعمَر

م 129ق

نا مشخص

تابعی، اولین کسی که قرآن را نقطه‌گذاری کرد و نزد اهل سنت موثق است، ولی مذهب و وثاقت او از نظر شیعه نامعلوم است.

35

عطاء خراسانی (عطاء بن ابی مسلم میسرة خراسانی)

50-135ق

نا مشخص

تابعی و نزد شیعه مجهول و نزد اهل سنت در وثاقت او اختلاف است.

36

ابو اسامه/ ابو عبد الله زید بن اسلم عدوی مدنی

م136ق

نا مشخص

تابعی و موثق نزد اهل سنت. شیخ طوسی او را از اصحاب امام سجاد(ع) و راویان امام صادق(ع) معرفی کرده است؛ با این حال، در باره مذهب و وثاقت او مستند قابل اعتمادی در دست نیست.

37

عطاء بن سائب (ابو محمد/ ابوزید/ ابو السائب عطاء بن سائب ثقفی کوفی)

م136ق

نامشخص

تابعی و نزد اهل سنت در وثاقت وی اختلاف است و رجالیان شیعه در مورد وی سخنی نگفته‌اند؛ از این رو وثاقت او نامشخص است. بر اساس روایتی که او نقل کرده، احتمالا مستبصر و شیعه شده است، که اگر این مطلب اثبات شود، ممکن است دراثبات وثاقت او نیز به کار آید.

38

ربیع بن انس بکری بصری خراسانی

م 139ق

ظاهرا شیعه

تابعی و موثق نزد اهل سنت. نزد رجالیان شیعه مذهب و وثاقت او نامشخص است.

39

داوود به ابی هند قشیری سرخسی بصری

50-139ق

ظاهرا شیعه

تابعی و از اصحاب امام باقر(ع). نزد اهل سنت موثق است؛‌ اما رجالیان شیعه در مورد وثاقت او سخنی نگفته‌اند.

40

ابو سعید ابان بن تغلب بکری کوفی

م 141ق

شیعه

تابعی و از اصحاب بزرگوار امام سجاد، امام باقر و امام صادق- علیهم السلام. وی صاحب تألیفات از جمله الغریب فی القرآن بوده و نزد شیعه ثقه و جلیل القدر است.

41

ابو النصر (النضر) محمد بن سائب کلبی کوفی

م 146ق

شیعه

صاحب تفسیر و احتمالا تابعی. او را اولین مفسری می‌دانند که تفسیر موضوعی نوشت. از اصحاب امام باقر و امام صادق- علیهما السلام- بوده است. وی از راویان تفسیر قمی و مشمول توثیق عام آن است.

42

ابو حمزه ثمالی (ابو حمزه ثابت بن دینار ثمالی کوفی)

م 150ق

شیعه

تابعی، صاحب تفسیر، از بزرگان شیعه و نزد شیعه ثقه و جلیل القدر است. از امام صادق(ع) نقل است که فرمود: ابو حمزه سلمان زمان خود است. (معجم رجال الحدیث، ج3، ص387)

43

ابو الجارود (زیاد بن منذر هَمْدانی کوفی خارفی)

م 150-160ق

زیدی و احتمالا مستبصر

تابعی و از اصحاب امام سجاد، امام باقر و امام صادق- علیهم السلام- است. وی نابینا به دنیا آمده و گروه زیدیه جارودیه (سرحوبیّه) به وی منسوب است. وی پس از کنارگیری از اهل بیت(ع) به سرحوب(=حیوان نابینای دریایی) شهرت یافت. او تفسیری دارد به نام تفسیر ابی الجارود که گویا قبل از انحرافش نگاشته است. گویا آن را به املای امام باقر(ع) نوشته(؟) و از این رو ابن ندیم آن را به امام باقر نسبت داده است. آیت الله خویی بر اساس دو روایت احتمال داده که پس از انحراف، مستبصر شده و به مذهب حق بازگشته است. وی مستند به دلایل او را موثق دانسته است.

44

ابوروق عطیة بن حارث همدانی کوفی

؟

ظاهرا شیعه

تابعی و صاحب تفسیر. در مورد وثاقت او سخنی در منابع رجالی شیعه مطرح نشده است.