قرآن و حجاب مستور
در یکی از کانال‌ها به نقل از یکی از فضلا پست ذیل منتشر شد:
«قرآن «حجاب ندیدنی» می‌سازد...
[سوره الإسراء (17): آيه 45]
وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْتُوراً (45)
و هر گاه قرآن مى‌خوانى، ميان تو و كسانى كه به قيامت ايمان ندارند، حجابى ناپيدا (و معنوى) قرار مى دهيم .
وقتی انسان قرآن می خواند، خدا فواصلی بین او و غیرمومنان تعریف می کند که این فاصله ها را خود شخص متوجه نمی شود. خود فرد متوجه نمی شود که چرا دارد با عده ای پیوند می خورد و از عده ای دور می شود.
شما تجربه کنید و روزانه برنامه قرآن برای خودتان بگذارید، چه در ماه مبارک چه در غیر آن به صورت مداوم، خودتان می بینید پایتان از جمع های نامطلوبی دور می شود و با آدم هایی آشنا می شوید که خودتان آن ها را برای حیطه آشنایی خودتان انتخاب نکرده بودید. جوری که به تعبیر اشتباه، خودتان تعبیر به شانس می کنید. در حالیکه این سنت قطعی الهی است که در پس این ماجرا قرائت قرآن شماست. انگار فرد در سانتریفیوژی قرار میگیرد که جدا شود.
این حجاب را خدا «حجاب ندیدنی» معرفی می کند. «وَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنَا بَيْنَكَ وَبَيْنَ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجَابًا مَّسْتُورًا» وقتی قرآن می خوانی بین تو و کسانی که به آخرت ایمان ندارند حجابی نادیدنی ایجاد می کند.
بهترین وقت و به قول کاسب ها سرچراغ این موضوع چه زمانی است؟ ماه رمضان است.»
نقد و بررسی و تأملی در آیه:
برداشت یاد شده زیباست ولی انطباق آن بر آیه چگونه است؟ یکبار دیگر آیه را در سیاق آن بخوانیم:
وَ إِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجاباً مَسْتُوراً (45) وَ جَعَلْنا عَلى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَنْ يَفْقَهُوهُ وَ فِي آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِذا ذَكَرْتَ رَبَّكَ فِي الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلى أَدْبارِهِمْ نُفُوراً (46) نَحْنُ أَعْلَمُ بِما يَسْتَمِعُونَ بِهِ إِذْ يَسْتَمِعُونَ إِلَيْكَ وَ إِذْ هُمْ نَجْوى إِذْ يَقُولُ الظَّالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلاَّ رَجُلاً مَسْحُوراً (47) انْظُرْ كَيْفَ ضَرَبُوا لَكَ الْأَمْثالَ فَضَلُّوا فَلا يَسْتَطِيعُونَ سَبِيلاً (48)
ترجمه:
و هنگامى كه قرآن مى‌خوانى، ميان تو و آنها كه به آخرت ايمان نمىآورند، حجاب ناپيدايى قرار مىدهيم؛ (45) و بر دلهايشان پوشش‌هايى، تا آن را نفهمند؛ و در گوش‌هايشان سنگينى؛ و هنگامى كه پروردگارت را در قرآن به يگانگى ياد مىكنى، آنها پشت مىكنند و از تو روى بر مىگردانند. (46)هنگامى كه به سخنان تو گوش فرامىدهند، ما بهتر مىدانيم براى چه گوش فرا مىدهند؛ (و همچنين) در آن هنگام كه با هم نجوا مىكنند؛ آن گاه كه ستمگران مىگويند: «شما جز از انسانى كه افسون شده، پيروى نمىكنيد!» (47) ببين چگونه براى تو مثل‌ها زدند! در نتيجه گمراه شدند، و نمىتوانند راه حق را پيدا كنند. (48)
مفسران در باره آیه گفتگوهایی دارند اما کم‌تر در باره چگونگی و کارکرد «حجاب» سخن گفته‌اند. آنچه در بالا آمد، محافظت از قاری با دور شدن قاری از انسان‌های گمراه بود. این معنا به نحوی دیگر در شأن نزول آمده است:
شان نزول (نقل از تفسیر نمونه، ج12، ص 143):
جمعى از مفسران مانند" طبرسى" در" مجمع البيان" و" فخر رازى" در" تفسير كبير" و بعضى ديگر در شان نزول آيات فوق چنين گفته‌اند كه آيه نخست در باره گروهى از مشركان نازل شده كه پيامبر ص را به هنگامى كه در شب تلاوت قرآن مىكرد و در كنار خانه كعبه نماز مىگذارد آزار مىدادند، و او را با سنگ مىزند و مانع دعوت مردم به اسلام مىشدند.
خداوند به لطفش چنان كرد كه آنها نتوانند او را آزار كنند (و شايد اين از طريق رعب و وحشتى بود كه از پيامبر در دل آنها افكند) (مجمع البيان.)
در روايت ديگرى مىخوانيم هنگامى كه پيامبر ص قرآن مىخواند دو نفر از مشركان در طرف راست و دو نفر در طرف چپ قرار مىگرفتند و كف مىزدند و سوت مىكشيدند و با صداى بلند اشعار مىخواندند تا صداى پيامبر ص به گوش مردم نرسد (تفسير فخر رازى ذيل آيه.)
" ابن عباس" مىگويد: ابو سفيان و ابو جهل و غير آنها گاهى نزد پيامبر ص مىآمدند و به سخنان او گوش فرا مىدادند، روزى يكى از آنها به ديگران گفت: اصلا من نمىفهمم محمد چه مىگويد؟ فقط مىبينم لبهاى او حركت مىكند!
ولى ابو سفيان گفت: فكر مىكنم بعضى از سخنانش حق است، ابو جهل اظهار داشت او ديوانه است و ابو لهب اضافه كرد او كاهن است، ديگرى گفت او شاعر است و به دنبال اين سخنان ناموزون و نسبتهاى ناروا آيات فوق نازل گشت (تفسير كبير فخر رازى ذيل آيه)
بر این اساس، مستور به معنای ساتر و پست مورد بحث نیز مبتنی بر تنقیح مناطی از مفهوم آیه است.
اگر آیه 46 را بیان و تفسیر حجاب مستور بدانیم، معنایش این است که این حجاب نادیدنی نه برای حفاظت پیامبر ص بلکه برای محروم کردن کفار از توفیق فهم قرآن است. این برداشت با هدف اصلی قرآن که هدایت دیگران است نمی‌سازد مگر این که کفار مورد اشاره افراد ویژه‌ای باشند، دشمنانی که دیگر قابلیت هدایت شدن ندارند؛ یعنی این حجاب از باب کیفر کفر و دشمنی آن‌هاست.
حال اگر حجاب مستور را به معنای حجاب ساتر و مربوط به پیامبر ص و قاری قرآن و حفاظت قرآن از او در نظر بگیریم (چنان که در شأن نزول و پست آمده) انقطاعی در مفهوم آیه 45 و 46 به بعد پیش می‌آید. آنچه مسلم است این است که حجاب مستور هرچه باشد، مانع شنیدن قرآن کفار نمی‌شود (إذ یستمعون الیک)، مگر این که بگوییم چون کفار مورد اشاره دشمن هستند و امیدی به هدایتشان نیست، خدا به برکت قرآن پیامبر ص را از شر رفتار و واکنش آنها محافظت می‌کند و این محافظت با ایجاد حجاب مستور (ساتر) است. حجاب مستور در این فرض می‌تواند مثلاً ترس باشد. آنها به دلیل ترس از هر گونه اقدامی خودداری می‌کنند با این که شأنیت اقدام کردن را دارند. یادمان باشد که این آیات مکی است و در زمان ضعف پیامبر ص نازل شده است؛ بر این اساس، پست یاد شده را می‌توان مصداقی از جری و تطبیق در آیات دانست.
دیدگاه تاره
با توجه به مطالب فوق، یک راه حل که به نظر مناسب است (والله العالم ) این است که «مستور» را به همان معنا بگیریم و ساتر را از نفس «حجاب» استفاده کنیم؛ یعنی حجاب مستور و معنوی و پنهان است و در عین حال این حجاب ساتر است البته این که این ساتریت به چه نحو است با تنقیح مناط به سراغ آن می‌رویم. سؤال این است که با توجه به آیات بعد چرا حجاب را به حجاب از فهم کفار تفسیر نکردیم که آیه بعد بیان آن باشد چنان که برخی مفسران این گونه تفسیر کرده‌اند؟ پاسخ این است که افزون بر قرینه شأن نزول، تکرار لازم می‌آید (اکنه و وقر) که عدم تکرار بهتر است. حال آیا می‌توان گفت «حجاب» بدون قرینه است، از این رو هم معنای حفاظت می‌دهد و هم مانعیت از فهم کفار از باب مجازات؟ پاسخ می‌دهیم این دو معنا در طول هم نیست بلکه در عرض هم است و تصحیح و پذیرش این مطلب به این است که ما استعمال لفظ در بیش از یک معنای هم عرض را بپذیریم یا خیر؟
بسم الله الرحمن الرحیم
