یادداشتهای سید محمدحسن جواهری

[1]. التمهید فی علوم القرآن، معرفت، ج4، ص28ـ29. علامه طباطبایی نیز این قول را از دیگران نقل کرده است، بدون این‌که درباره آن به صراحت اعلان نظر کند: «اصلا معارفى که انبیا آورده‌اند، تمام بر طبق برهان‌هایى روشن و واضح است، و این براهین هر عالم و بصیرى را از معجزه بى نیاز مى‏کند، و به همین جهت بعضى گفته‌اند اصلا معجزه براى قانع کردن عوام الناس است، چون عقلشان قاصر است از این‌که حقایق و معارف عقلى را درک کنند، به خلاف خاصه مردم، که در پذیرفتن معارف آسمانى هیچ نیازی به معجزه ندارند.» (تفسیر المیزان، طباطبایی، ج1، ص130).

[2]. سبأ، 6.

[3]. حج، 54.

[4]. ممکن است در این فرض معجزه «کرامت» نامیده شود، لیکن‌ ـ چنان‌که در بحث تحدی گفته خواهد شد‌ ـ به باور نویسنده عنوان معجزه شامل این مصادیق نیز هست.

[5]. نمل، 7ـ12. «[یاد کن‏] هنگامى را که موسى به خانواده‏اش گفت: به راستى من آتشى را از دور دیدم، به زودى خبرى از آن براى شما مى‏آورم، یا از آن شعله‏اى برگرفته، به شما مى‏رسانم تا خود را گرم کنید. پس هنگامى که نزد آن آمد، ندا رسید که: پر برکت باد آن کسی که در آتش و آن‌که پیرامون آن است، و منزّه و پاک است خدا که پروردگار جهانیان است. اى موسى! یقیناً منم خداى تواناى شکست‏ ناپذیر و حکیم، و عصایت را بیفکن. پس وقتى آن را دید که به سرعت حرکت مى‏کند، گویا مارى باریک و تیزرو است، پشت‏کنان رو به فرار گذاشت و به پشت برنگشت. [ندا رسید:] اى موسى! نترس که پیامبران نزد من نمى‏ترسند، [ولی دیگران باید بترسند]، مگر کسى که ستم کند، ولى زمانى که پس از بدى نیکى [که ایمان و کار شایسته است‏] را جایگزین آن نماید [از عذاب من در امان است و نباید بترسد] زیرا من بسیار آمرزنده و مهربانم، و دستت را در گریبانت کن تا بدون هیچ عیبى سفید و درخشان بیرون آید، [با این دو معجزه که در ضمن‏] نُه معجزه است، به سوى فرعون و قومش [برو] که قطعاً آنان گروهى نافرمانند.»

[6]. «و لم‌یشهَدِ التاریخُ أنَّ نُبهاءَ الامم طالبوا أنبیاءَهم البرهانَ علی صحة دعواهم کسلمان و أبی‌ذر و المقداد؛ نعم کانت السَفَلة الأدناس هم الذین عارضوا رسلَهم و طلبوا منهم البینات ...» (التمهید فی علوم القرآن، معرفت، ج4، ص29)

    نقد و نظر: آیا با عدم شهادت تاریخ درباره چنین مطلب ساده‌ای که هیچ‌گاه به یک "مسئله" تبدیل نشده است، می‌توان این کلی را نتیجه گرفت؟ آیا لزوما می‌توان شهادت تاریخ را در همه مسائل یافت یا تنها معدودی از مسائل در تاریخ منعکس شده است؟ بماند که تاریخ دست‌کم در مورد برخی از آنها گزارشی بر مطالبه داده است که در ادامه بیان خواهد شد.

[7]. ر.ک: أسد الغابة، ابن‌اثیر، ج‏5، ص100. ابن‌اثیر روایت مى‏کند که چون خبر بعثت پیامبر در قبیله «غفار» به ابوذر رسید، به برادرش گفت: برو به این دره (شهر مکه) و از این مرد که مى‏گوید پیغمبر است و از آسمان به وى وحی مى‏رسد، خبر بگیر و سخنش را بشنو و بازگرد و به من گزارش بده. برادر ابوذر به مکه آمد و سخنان پیغمبر را شنید؛ سپس نزد ابوذر بازگشت و گفت: او را دیدم که مردم را به مکارم اخلاق و خصال نیکو سفارش مى‏کند و سخنانى مى‏گوید که شعر و پندار نیست. ابوذرگفت: سخنی نگفتى که مرا قانع سازد. سپس خود بار سفر بست و روانه مکه شد و به مسجدالحرام درآمد و خواست پیامبر را ببیند، ولى او را نمى‏شناخت و نمى‏خواست از قریش سراغ حضرت را بگیرد تا این‌که پاسى از شب گذشت و ابوذر در همان جا خوابید. در آن لحظه على† از کنار او گذشت و متوجه شد که وى مردى غریب است. ابوذر نیز چون على† را دید، برخاست و بدون این‌که از هم چیزی بپرسند، به دنبال او رفت. فرداى آن روز باز ابوذر به مسجد الحرام آمد، تمام روز را در مسجد گذرانید، ولى پیغمبر را ندید تا این‌که شب شد و ابوذر دوباره رفت و خوابید. باز على† از کنار او گذشت. او به خود گفت: وقت آن نرسیده است که معلوم شود خانه این مرد کجاست؟ سپس على† ابوذر را بیدار کرد و با خود برد بدون این‌که چیزى از هم بپرسند. روز سوم نیز همین واقعه تکرار شد و چون على† او را بیدار کرد و از وى پرسید: آیا به من نمى‏گویى که براى چه به مکه آمده‌اى؟ ابوذر گفت: با من پیمان مى‏بندى که مرا راهنمایى کنى؟ على† گفت: آرى. ابوذر پرسید: این مرد کیست و چه مى‏گوید؟ على† فرمود: او پیامبر و فرستاده خداست. فردا صبح با من بیا تا تو را نزد او ببرم؛ زیرا من چیزى دیدم که مى‏ترسم قریش زیانى بر تو وارد سازند. فردا صبح على† از جلو و ابوذر با احتیاط به دنبال او مى‏رفت تا به حضور پیامبرˆ رسیدند. ابوذر پس از شنیدن سخنان پیامبر اکرمˆ اسلام آورد (فسمع من قوله، و أسلم مکانه‏) و با حضرت بیعت کرد که «هیچ‌گاه از یاد خدا غافل نماند و سخنى جز به حق نگوید، هرچند تلخ باشد» ....

    نقد و نظر: از این گزارش نمی‌توان نتیجه گرفت که معجزه در اسلام ابوذر دخالت نداشته است. رویه پیامبر اکرمˆ این بود که معارف اسلام را با زبان قرآن به مخاطبان ارائه می‌کرد و مخاطب فهیم تعالیم و بیان فرابشری آن را یکجا درک می‌کرد و ازاین‌رو بود که در همان مجلس نخست اسلام آورد، و اگر غیر از این بود، ابوذر می‌بایست از پیشینه او نیز تحقیق کند و در همان مجلس‌ایمان نیاورد.

اسلام آوردن ابوذر به گونه دیگر نیز نقل شده که آن نیز با نظر استاد مخالف است: «و عن أبی علی الأشعری عن محمد‌‌بن‌عبدالجبار عن عبداللّه‌‌بن‌محمد عن سلمة اللؤلؤی عن رجل عن أبی عبداللّه† فی حدیث سبب إسلام أبی ذر قال: إن أبا ذر کان فی بطن مر یرعى غنما له، فأتى ذئب عن یمین غنمه فهش بعصاه على الذئب، فجاء الذئب عن شماله فهش علیه ابوذر، ثم قال له ابوذر: ما رأیت ذئبا أخبث منک و لا شرا! فقال له الذئب: شر و اللّه منی أهل مکة بعث اللّه إلیهم نبیا فکذبوه و شتموه! فوقع فی أذن أبی ذر فقال لامرأته: هلمی مزودی و إداوتی و عصای، ثم خرج على رجلیه یرید مکة لیعلم خبر الذئب و ما أتاه به حتى بلغ مکة، ... فدفعنی إلى بیت فیه علی† فسلمت و جلست، فقال: ما حاجتک؟ قلت: هذا النبی المبعوث فیکم، فقال: و ما حاجتک إلیه؟ قلت: أؤمن به و أصدقه و أعرض علیه نفسی و لا یأمرنی بشی‏ء إلا أطعته، فقال: تشهد أن لا إله إلا اللّه و أن محمدا رسول‏ اللّه؛ قال: فشهدت ....» (اثبات الهداة، عاملی، ج‏1، ص263) و رواه الصدوق فی الأمالی عن أبیه و محمد‌‌بن‌الحسن و جعفر‌‌بن‌محمد‌‌بن‌مسرور عن الحسین‌‌بن‌محمد‌‌بن‌عامر عن عمه عبداللّه‌‌بن‌عامر عن محمد‌‌بن‌أبی عمیر عن مرازم‌‌بن‌حکیم عن أبی بصیر عن الصادق† نحوه (نیز ر.ک: روضه کافی، کلینی، ج2، ص122؛ مناقب، ج1، ص99؛ امالی، شیخ صدوق، ص287). این روایت با روایت پیشین قابل جمع است و به بیانی می‌توان آن را معجزه‌ای برای پیامبر اکرم… قلمداد کرد.

[8]. به نقل دیاربکری در کتاب تاریخ الخمیس (ج1، ص351)، سلمان فارسی در سال اول هجرت به آیین اسلام گروید. او در جستجوی دین حق از شهر و دیار خود هجرت کرد و در این راه مشقت‌های فراوان و دشواری‌های بزرگی را تحمل کرد تاآنجاکه به بردگی گرفته شد. اما خدا بر او منت نهاد و مسیر کشف حق را برای او فراهم کرد. داستان چگونگی رسیدن سلمان به مدینه و جریاناتی که پیش از آن برایش روی داد، طولانی و تا حدودی مورد اختلاف است. اما اجمالا روشن است که او به مکه یا وادی القری برده شد و سپس به مدینه رفت. وی در آنجا برده یهودیان بود تا این‌که در سال اول هجری ایمان آورد. سلمان شنیده بود که پیامبری ظهور خواهد کرد که صدقه نمی‌خورد، از هدیه استفاده می‌کند و بین دو کتفش مهر نبوت قرار دارد؛ ازاین‌رو هنگامی که در منطقه قبا ـ نزدیک مدینه ـ با پیامبر اکرم… روبه‌رو شد، به نیت صدقه به آن حضرت خرما تقدیم کرد. حضرت فرمود یارانش آن را خوردند اما خود از آن نخورد. سلمان بار دیگر پیامبر را در مدینه می‌بیند و این بار به نیت هدیه خرما تقدیم می‌کند. حضرت از آن تناول می‌کنند و به این ترتیب دو نشانه از نشانه‌های نبوت ظاهر می‌شود. بار سوم او را در بقیع الغرقد در حالی که در تشییع جنازه‌ یکی از یارانش شرکت کرده بود، می‌بیند. پشت سر او حرکت می‌کند تا در فرصت مناسب مهر نبوت را ببیند و البته این توفیق نصیب او می‌شود و با دیدن نشانه سوم اشک شوق در چشمان سلمان جمع می‌شود و همان جا به دین مبین اسلام مشرف می‌شود و داستان خود را برای پیامبر اکرم… باز می‌گوید. طبق این رخداد که بسیاری آن را نقل کرده‌اند (مانند: الاصابة فی تمییز الصحابة، ابن‌حجر عسقلانی، ج2، ص62؛ قاموس الرجال، ج4؛ و... برای آگاهی بیشتر ر.ک‌: سلمان فارسی، مرتضی عاملی، ص35ـ36) سلمان با تکیه بر دانش خود و با آزمون دقیق توانست به حق نزدیک شود و صرفا به شنیدن گفته‌های پیامبر اکرم… و رؤیت احوال او بسنده نکرد.

[9]. راه‌های یاد شده عبارت‌اند از: تصدیق پیامبر قبل و تصریح به نبوت او، و جمع قرائن و شواهدی که به ضرورت بر صدق مدعی دلالت کند (ر.ک: الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، سبحانی، ج3، ص228).