تأملی در روش تفسیر به ترتیب نزول (تفسیر تنزیلی)

اخیرا برخی نویسندگان تفسیرهایی را بر اساس روایات ترتیب نزول شکل داده اند؛ یعنی به جای رعایت ترتیب مصحفی، سوره ها را بر اساس ترتیب نزول تنظیم کرده اند. در خصوص این روش تنظیم نکاتی قابل ذکر است: الف) با توجه به فرمایش امیر المؤمنین- علیه السلام- که: «لا يهاج القرآن بعد اليوم‏» (تفسير الطبري، ج 17، ص 93؛ مجمع البيان، طبرسی، ج 9، ص 218؛ التمهيد في علوم القرآن، معرفت، ج‏1، ص: 342 )- هرچند این معنا کلی است و ممکن است شامل تغییر چینش سور قرآن نشود- ولی با توجه به این که به هم ریختن ترتیب سوره ها هیچ فایده علمی برای آن ها ندارد (توضیح بیشتر در بند «د» می آید)، بهتر است مطابق مصحف کنونی رفتار نمایند و به هم ریختن ترتیب سوره ها را به حضور و دستور خود امام عصر- عجل الله تعالی فرجه الشریف- موکول کنند. ب) با توجه به این که برخی دانشمندان و مفسران به نام شیعه و سنی معتقدند ترتیب کنونی سوره های قرآن به دستور شخص پیامبر شکل گرفته و ما از یک سو دلیل قاطع بر رد سخن آنان (که تا حدی معقول می نماید و برخی روایات مؤید آن است. توضیح بیشتر در ادامه آمده است.) نداریم و از سوی دیگر نمی توانیم به روایات نزول اعتماد کنیم، از این رو مشروعیت چنین رویکردی مورد شک و تأمل و رعایت ترتیب مصحف کنونی به حق و احتیاط نزدیک تر است. ج) بر اساس بی اعتباری روایات ترتیب نزول، به باور نگارنده با توجه به روایات نهی از تفسیر به رأی لازم است هر گونه تفسیر بر پایه ترتیب نزول با لسان احتمال و به روش احتیاط و در تراز اخذ به مؤیدات انجام گیرد و نه بیشتر. روشن است که رعایت این احتیاط هیچ مانعی فراوی فعالیت در خصوص کشف مطلبی نو بر پایه ترتیب نزول به وجود نمی آورد و تنها از بروز تحکمّ بر قرآن جلوگیری می کند. د)‌ استفاده از ترتیب نزول قرآن به ویژه تقسیم کلی مکی و مدنی، کم و بیش مورد توجه مفسران بوده و برای نمونه علامه طباطبایی که به بی پایگی روایات ترتیب نزول معتقد است، خود از آن به عنوان مؤید برای نقد دیدگاه های مخالف بهره برده است. (برای مثال ر.ک: تفسیر آیه دوم سوره جمعه) بنابراین، با رعایت ترتیب کنونی مصحف نیز می توان همه مطالب را بیان کرد و نهایتا لازم می آید در ابتدای هر جلد جدولی از ترتیب نزول سوره ها جهت استحضار خوانندگان قرار گیرد.

توضیح بیشتر بند ب: فارغ از بررسی گزارش های تاریخی و روایات مربوط به چگونگی ترتیب مصحف و تاریخ آن, توجه به یک نکته مهم است. به یقین می دانیم که یکی از مهم ترین عبادت های مردم درسال های آخر عمر شریف پیامبر اکرم- صلی الله علیه و آله- ختم قرآن بوده است, به ویژه در ماه مبارک رمضان و برخی ماه های دیگر، از سوی دیگر اغلب سوره های قرآن تا قبل از سال هفتم هجری نازل شده بود و قرآن تقریبا در شکل نهایی خود ظاهر شده بود. اینک می پرسیم آیا می توان احتمال داد که پیامبر اکرم- صلی الله علیه و آله- که در نظم و اهتمام به قرآن پیش رو همگان بودند، نسبت به بی نظمی در ختم قرآن واکنشی نشان نداده باشند؟ اگر ترتیبی فعلی بین مردم از سوی پیامبر ارائه نشده باشد و برخی از صحابه بعد از پیامبر این کار را کرده باشند، باید بین مردم در زمان حیات پیامبر یک رویه تقریبا یکسانی شکل گرفته باشد و علی القاعده نباید آشفتگی بین اصحاب فراگیر باشد و پیامبر نیز بی هیچ واکنش یا علاجی از کنار آن گذشته باشد. اگر ترتیب نزول مورد تأیید است، حداقل باید گزارشی نقل می شد که مردم در زمان پیامبر سوره ها را بر اساس روال طبیعی نزول آن قرائت می کردند، و اگر ترتیب فعلی یا چیزی نزدیک به آن در اواخر عمر شریف پیامبر رایج بوده باشد و پیامبر واکنشی نشان نداده باشند، این خود به اجمال نشان می دهد این ترتیب مورد تأیید ایشان بوده است و افزون بر این، این که پیامبر خود در چینش آیات سوره ها ترتیب نزول را بین آیات نادیده گرفته اند، که موارد متعددی گزارش شده، اعراض از کلیدی بودن نقش ترتیب نزول در تفسیر را نشان می دهد ...