یادداشتهای سید محمدحسن جواهری

انس با قرآن؛ نشانه ها و آثار 

 جواهری

ضرورت تلاوت و تدبَر در قرآن

تلاوت قرآن زمانی بیش ترین تاثیر را دارد که همراه با تأمل و تدبر باشد. قرآن کریم می فرماید: «این کتابی است پربرکت که بر تو نازل کرده ایم تا در آیات آن تدبر کنند و خردمندان متذکر شوند.»

(ص 29) او خود پیش تر با ما طرح سخن داده و ما را به عاشقی فراخوانده است. پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمود: «هرکه مشتاق خداست، به سخن او گوش فرا دهد.»(1) قرآن نیز راه این رستگاری را این چنین بازگو کرده است: «تا آنجا که برای شما میسر است، قرآن بخوانید.»(مزمل،20) خدای مهربان در نامه سرگشاده هدایت و رستگاری می فرماید: «ای یحیی! کتاب خدا را با کوشش و جدیت بگیر و به آن عمل کن و به هنگام قرائت، خود را خالص و خاشع کن و اندیشه های غیرالهی را از خود دور گردان(2) و جز به من میندیش.»

قافیه اندیشم و دلدار من

گویدم میندیش جز دیدار من

آری، کتاب خدا را باید چنین تلاوت کرد!

شیوه های انس با قرآن

قرآن، کلام خدا و مشتمل بر معارف والای الهی است؛ بنابراین، برقراری هرگونه ارتباطی با آن نیازمند ایجاد زمینه لازم و شایسته قرآن است. آیات الهی در ظرفی قرار می گیرد که به نوعی با آن سنخیت داشته باشد و آن نورانی شدن و حق گرایی و دوری از پلیدی های روحانی و جسمانی است؛ نور را با دلی پر از ظلمت نمی توان دریافت که «لا یمسه الا المطهرون» (واقعه76) در نتیجه، دل باید از تیرگی ها دور و به انوار الهی منور شود تا از این راه زمینه مناسب برای انس گرفتن با قرآن فراهم آید. انس با قرآن دارای شیوه های چندی است که به برخی از آنها می پردازیم:

الف- قرائت قرآن: چنان که گذشت، قرآن به همگان دستور می دهد که (تا می توانید قرآن بخوانید. مزمل، 20) و این از آن روست که انس گرفتن با چیزی یا کسی، زمانی حاصل می شود که فکر و ذهن انسان به طور ویژه ای به آن معطوف شود و لازمه آن، توجه فراوان و مراوده با آن است. در مورد قرآن نیز کسی که می خواهد با آن انس بگیرد، بایداز هر فرصتی برای نزدیک شدن به آن استفاده کند.

گفتنی است قرائت قرآن زمانی از تأثیر فراوان برخوردار خواهد بود که آداب تلاوت قرآن در آن رعایت شود. برخی از آداب مطرح شده در آیات و روایات از دو جنبه ظاهری و باطنی، عبارت است از:

آداب ظاهری: 1- وضو بگیرد؛ 2- در جای پاکیزه ای مانند مسجد قرآن تلاوت کند؛ 3- رو به قبله بنشیند؛ 4- پیش از خواندن قرآن دندان ها را مسواک بزند؛ 5- ابتدا «اعوذبالله من الشیطان الرجیم» بگوید؛ و سپس با «بسم الله الرحمن الرحیم» شروع کند؛ 6- با ترتیل و آهسته بخواند و از عجله کردن در قرائت بپرهیزد؛ 7- با صدای زیبا بخواند؛ 8- بهتر است حق هر آیه را ادا کند (هنگام خواندن آیات عذاب گریستن و هنگام آیات رحمت امیدواری و خوشحالی در روایت سفارش شده است)؛ 9- از روی مصحف بخواند.

آداب باطنی: 1- به معنا توجه کند؛ 2- حضور قلب داشته باشد؛ 3- در آیات قرآن تدبر کند؛ 4- تلاوت کننده قرآن در نظر بگیرد که مقصود از هر خطاب قرآن، خود او است، پس اگر امر یا نهیی را در قرآن می خواند یا وعده و وعیدی را می شنود، خود را مخاطب بداند؛ 5- قاری قرآن از آثار گوناگون آیات کریمه تأثیر پذیرد و به حسب مضمون هر آیه، حالت حزن و اندوه یا نشاط و شادی برایش حاصل گردد. موارد دیگری نیز ذکر شده است که برای پرهیز از طولانی شدن کلام از ذکر آنها خودداری می شود.

ب- تفکر و تدبر در آیات الهی: اساسی ترین شرط انس با قرآن، عشق و علاقه فراوان به آن است و یگانه راه استوار آگاهی یافتن از عظمت قرآن، تدبر و تفکر در آیات الهی است. قرآن کریم می فرماید: «این کتابی است پربرکت که بر تو نازل کرده ایم تا در آیات آن تدبر کنند و خردمندان متذکر شوند.»(ص، 29)

و از این رو است که امیرالمؤمنین(ع) فرموده است: «تفقهوا فی القرآن فانه ربیع القلوب؛(3) در حقایق قرآن تفقه و اندیشه کنید؛ زیرا قرآن بهار و خرمی دل هاست.

همچنین در سخنی گهربار فرمود: «پرهیزکاران در شب بر پا ایستاده مشغول نمازند؛ قرآن را جزء جزء و با تفکر و اندیشه می خوانند؛ با قرآن جان خود را محزون و داروی درد خود را می یابند. وقتی به آیه ای برسند که تشویقی در آن است، با شوق و طمع بهشت به آن روی می آورند و با جان پرشوق در آن خیره شوند و گمان می برند که نعمت های بهشت برابر دیدگانشان قرار دارد، و هرگاه به آیه ای می رسند که ترس از خدا در آن باشد، گوش دل به آن می سپارند وگویا صدای بر هم خوردن شعله های آتش در گوششان طنین افکن است؛ پس قامت به شکل رکوع خم کرده، پیشانی و دست و پا بر خاک ساییده، و از خدا آزادی خود را از آتش دوزخ می خواهند.(4)

ج- عمل به آیات قرآن: قرآن مشتمل بر همه نیازمندی های بشر در سیر تکامل معنوی او است و در واقع، برنامه مکتوب شریعت مقدس اسلام می باشد؛ بنابراین، عمل به قرآن در حقیقت پایبند بودن به شریعت و رشد و تعالی در مسیر انسانی است و برعکس، عمل نکردن به آموزه های قرآن و پایبند نبودن به دستورهای آن، در حقیقت دور شدن از مسیر انسانی و فاصله گرفتن از شریعت و سست شدن این پیونداست؛ بنابراین عمل به قرآن، جدای از اسلام و ایمان نیست و اساساً آیا می توان مسلمان و مؤمنی را فرض کرد که از گردن نهادن به دستورهای شریعت مقدس اسلام که در قرآن بیان شده و در احادیث اهل بیت(ع) تبیین گردیده، سرباز زند؟!

هرچه پیوند بین شریعت و انسان پایدارتر و شدیدتر شود و انسان در وادی عمل ثابت قدم تر و جدی تر باشد، انس او نیز ژرف تر و گسترده تر خواهد بود؛ چه این که اطاعت و محبت ارتباطی ناگسستنی دارند.

نشانه های انس

الف- تأثیرپذیری

قرآن بر تلاوت کنندگانش تأثیری ژرف دارد. خدای متعال در این باره می فرماید: «خداوند بهترین سخن را نازل کرده؛ کتابی که آیاتش ]در لطف و زیبایی و عمق و محتوا[ همانند یکدیگر است؛ آیاتی مکرر دارد ]با تکراری شوق انگیز[؛ از شنیدن آیاتش لرزه بر اندام کسانی که از پروردگارشان می ترسند، می افتد؛ سپس برون و درونشان نرم و متوجه ذکر خدا می شود....» (زمر، 23)

ب- آرامش روانی

آنان که توفیق انس با قرآن را می یابند، جز به قرآن دل نمی بندند و جز به آن آرامش نمی یابند: «آگاه باشید که تنها با یاد خدا دل ها آرامش می یابد.»(رعد، 28) امام سجاد(ع) فرمود: «اگر همه انسان هایی که بین مشرق و مغرب اند، بمیرند، چون قرآن با من باشد، اضطراب و وحشتی نخواهم داشت.»(5) و چه اضطرابی و چه وحشتی که محبوب را در متن مقدس و فرابشری قرآن می بیند و تجلی او را در کلامش با تمام وجود احساس می کند.

امیرالمؤمنین (ع) فرمود: «هر کس به تلاوت قرآن انس گیرد، جدایی از برادران ایمانی و دوستان، او را دلتنگ و تنها نسازد.»(6)

ج- قرآنی شدن افکار و سخنان

آنان که با کلام خدا انس می گیرند، رفته رفته افکار، اعمال و گفتارشان رنگ و بویی قرآنی به خود می گیرد و تجلی گاه آموزه های قرآنی می شوند و به حکمت های موهبتی مزین می گردند. پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمود: «هر که پیش از دوران بلوغ، قرآن را قرائت کند ]فراگیرد[بی گمان در کودکی بر او حکمت داده شده است.»(7)

انس با قرآن و تأثیرپذیری از آن، گاه چنان شدت می یابد که انسان را به سوی قرآنی شدن پیش می برد و تا آن حد پیش می رود که فکر و ذکر را با قرآن عجین می کند. ماجرای سخن گفتن فضه- کنیز حضرت زهرا(س)- که به روایت های گوناگونی نقل شده معروف است، افرادی چون شخصیت این داستان در این روش تنها نیستند و در روزگار ما نیز افرادی چون آقای سیدمحمد حسین طباطبایی از چنین توانایی هایی برخوردارند.

آثار انس با قرآن

انس با قرآن آثار و برکات فراوانی دارد که به برخی از آنها اشاره می شود:

الف- سعادتمندی و نجات

پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمود: «قرآن را فراگیرید و آن را قرائت کنید و بدانید که قرآن نام شما را بلند می کند و وسیله ای برای یاد خداست. قرآن، هم ذخر ]ذخیره[ است و هم وزر، اگر امام و پیشوای انسان بود، برای او ذخیره نیکویی است و اگر کسی خود را امام و پیشوای قرآن قرار داد، قرآن بار سنگین بردوش او خواهد بود و او را از پشت به دوزخ خواهد افکند.»(8) و نیز فرمود: اگر زندگی سعادتمندانه، مرگ شهیدانه، نجات روز حشر، سایه روز سوزندگی و هدایت روز گمراهی می طلبید، به درس قرآن بپردازید «فادرسوا القرآن فانه...» که آن، سخن خدای رحمان و سپری در برابر شیطان و مایه سنگینی کفه عمل در میزان عدل است.»(9)

ب- صعود در بهشت

مردی از حضرت سجاد پرسش هایی کرد و حضرت به آنها پاسخ داد. آن مرد به فکر طرح پرسش دیگری افتاد، امام سجاد(ع) فرمود: در انجیل آمده است: تا به آموزه های پیشین خود عمل نکرده اید، دانش جدید مطلبید ]زیرا معلوم می شود علم را برای عمل نمی خواهید[ و علمی که برای عمل نباشد، عامل دوری از خداست؛ آنگاه فرمود: ...]خداوند[ درجات بهشت را به اندازه آیات قرآن قرار داد؛ پس کسی که ]دردنیا[ قرآن خواند، خداوند به او می فرماید: بخوان و بالا برو «اقرء وارق» و کسی که از آنان ]اهل قرآن[ وارد بهشت شد، هیچ کس در درجه بهشت از او برتر نخواهد بود، مگر پیامبران و صدیقان.»(10) آیت الله جوادی آملی در شرح موضوع می فرماید: «... صعود بهشتیان در درجات بهشت، همان ظهور انس با قرآن در دنیاست.»(11)

ج- مفتخر شدن به درجه ای از نبوت

امیرالمؤمنین(ع) می فرماید: «من قرءالقرآن فکانما ادرجت النبوه بین جنبیه الا انه لایوحی الیه(12) هرکس که قرآن را قرائت کند، گویا نبوت در جان او قرار داده شده است، گرچه بر او وحی ای نمی شود.»

اساسی ترین امتیاز نبوت، بهره مندی از وحی الهی است و برترین وحی ها در قرآن کریم جمع گشته است؛ بنابراین اگر کسی به قرآن روی آورد و از تعالیم و آموزه های آن بهره گیرد، به بهره ای از بهره های نبوت دست یافته است.

د- نورانی شدن

ابوذر-صحابی با اخلاص پیامبر- از رسول خدا(ص) درخواست نصیحت کرد. حضرت فرمود: «تو را به تقوای الهی که سرآمد همه امور است، سفارش می کنم.» ابوذر عرض کرد: بیش از این مرا نصیحت کنید. فرمود: «علیک بتلاوه القرآن و ذکرالله کثیر فانه ذکرلک فی السماء و نورک فی الارض(13) به تلاوت قرآن روی آور و خدا را بسیار یاد کن، زیرا تلاوت قرآن عامل یاد تو در ملکوت و مایه نورانی شدن تو در زمین است.»

هـ- محشور شدن با پیامبران

پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمود: گرامی ترین بندگان خدا پس از پیامبران، عالمانند و سپس حاملان قرآن که]عالمان و حاملان علم و عمل قرآن[ به گونه پیامبران از دنیا می روند و حشر آنان و عبورشان از صراط، همراه پیامبران خواهد بود و از ثواب انبیا بهره مند می شوند؛ پس خوشا به حال جویندگان علم و حاملان قرآن که از کرامت و شرف الهی برخوردارند.»(14)

و- توانگری و بی نیازی

رسول گرامی اسلام(ص) فرمود: «القرآن غنی لاغنی دونه ولافقر بعده(15) قرآن مایه توانگری است که جز در آن توانگری یافت نشود و هیچ فقری نیز پس از آن نیست.» نیز فرمود «کسی که قرآن تلاوت کند و آنگاه بپندارد که بهره دیگران از او بیشتر است، او آنچه را خدا بزرگ شمرده]قرآن[ حقیر پنداشته و آنچه را خدا حقیر دانسته ]دنیا[ بزرگ پنداشته است.»(16) ]مرکز فرهنگ و معارف قرآن[

--------------------------------------------------------------------------------

پانوشت ها

1- کنزالعمال، حدیث 2474

2- مریم، 12، تأثیر قرآن در جسم و جان، نعمت الله صالحی، حاجی آبادی، ص122

3- نهج البلاغه، تحقیق صبحی صالح، خطبه 110، ص 164

۴- نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، خطبه 193، ص402

5-بحارالانوار، علامه مجلسی، ج46، ص107

۶- شرح غررالحکم، شماره 8790

7-کنزالعمال ح2452  

8-تفسیر تسنیم، آیه الله جوادی آملی، ج1، ص243، مرکز نشر اسرا

9- همان، جامع احادیث الشیعه، ج15، ص9 و 

۱۰ - تسنیم، ج1، ص 245 و 246: جامع احادیث الشیعه، ج15، ص15

11-تسنیم، ج1 ص247

12-جامع احادیث الشیعه، ج15، ص

15 13-همان، ج5، ص.19

14-تسنیم، ج1، ص250، جامع احادیث الشیعه، ج15، ص24